Sybilla Stanisławska-Kloc
Instytut Prawa Własności Intelektualnej
Uniwersytet Jagielloński

Prawo autorskie a biblioteka cyfrowa

1. Wstęp

W związku z tworzeniem i funkcjonowaniem bibliotek cyfrowych powstaje wiele pytań i wątpliwości odnośnie stosowania i interpretacji przepisów prawa autorskiego. Podstawowe pytania dotyczą zakresu, w jakim bibliotekarze mogą rozpowszechniać wersje elektroniczne utworów oraz digitalizować utwory znajdujące się w zasobach bibliotek, na jakich zasadach mogą udostępniać użytkownikom zasoby biblioteczne w wersji cyfrowej.

A. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych

Z punktu widzenia przedmiotu referatu najistotniejsze znaczenie mają przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych z 4 lutego 1994 roku (tekst jednolity Dz. U. nr 80, poz. 904 z 2000 r., ze zm. – powoływane dalej jako „pr. aut”).

Obecnie obowiązująca ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych od momentu uchwalenia była kilkakrotnie zmieniana. Nowelizacja ustawy dokonana w 2004 roku^[1] wprowadziła istotne zmiany w zakresie regulacji odnoszących się do działalności bibliotek – art. 28 ust. o pr. aut.
Celowe jest także zasygnalizowanie jeszcze dwóch innych regulacji prawnych, które mogą mieć znaczenie w kontekście rozpowszechniania utworów w bibliotekach cyfrowych.

B. Ustawa o ochronie baz danych

W lipcu 2001 roku uchwalono ustawę o ochronie baz danych^[2](u.o.b.d.), która implementuje do polskiego porządku prawnego dyrektywę UE o ochronie baz danych^[3]. Ustawa ta wprowadza nową, tzw. sui generis ochronę baz danych. Zgodnie z art. 2 ust. 1 pkt 1 u.o.b.d. baza danych oznacza zbiór danych lub jakichkolwiek innych materiałów i elementów, zgromadzonych według określonej systematyki lub metody, indywidualnie dostępnych w jakikolwiek sposób, w tym środkami elektronicznymi, wymagający istotnego nakładu inwestycyjnego w celu sporządzenia, weryfikacji lub prezentacji zawartości.

Ochrona sui generis przysługuje bazom danych, które wymagają poniesienia istotnej inwestycji. Przewidziana poza ochroną autorskoprawną (obejmującą tylko twórcze bazy danych) sui generis nowa ochrona baz danych ma coraz większe znaczenie dla zabezpieczenia interesów podmiotów tworzących różnego rodzaju zbiory, zestawienia, kompilacje. Zgodnie z art. 3 u.o.b.d. wypożyczanie baz danych nie stanowi pobierania danych lub wtórnego ich wykorzystania. Wypożyczanie zatem nie jest objęte sui generis prawem producenta bazy danych.

C. Ustawa o bibliotekach

Z uwagi na okoliczność, iż rozważania z zakresu prawa autorskiego dotyczą bibliotek, celowe jest uczynienie odwołania do ustawy o bibliotekach^[4] (ust. o bibl.), szczególnie w aspekcie określenia charakteru bibliotek cyfrowych, udzielenia odpowiedzi na pytanie: czy zbiory różnych materiałów udostępniane w systemie on-line (tzw. biblioteki cyfrowe) stanowią bibliotekę w rozumieniu tej ustawy. Odwołując się do definicji materiału bibliotecznego, zawartej w art. 5 ust. o bibl., i definicji podstawowych zadań bibliotek, zawartej w art. 5 ust. o bibl. należy, tak jak czynią to J. Barta i R. Markiewicz, przyjąć, że zdigitalizowane wersje utworów stanowią materiał biblioteczny, a ich rozpowszechnianie przez Internet, on-line, jest formą udostępniania zbiorów^[5]. Tym samym biblioteki cyfrowe stanowią biblioteki w rozumieniu ustawy o bibliotekach; wszelkie przepisy szczególne dotyczące bibliotek tradycyjnych odpowiednio lub wprost będą miały zastosowanie do bibliotek cyfrowych. Przesądza to o tym, że co do zasady np. przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, statuujące licencje w zakresie dozwolonego użytku na rzecz bibliotek, będą miały zastosowanie do bibliotek cyfrowych.

2. Prawo autorskie – zagadnienia ogólne

A. Zasady ochrony utworów

Na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ochronie podlegają utwory. Zgodnie z art. 1 przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór) .

Na treść autorskich praw składają się uprawnienia o charakterze osobistym, jak i majątkowym. Autorskie prawa majątkowe przysługują twórcy od momentu stworzenia dzieła. Do uprawnień autorskich o charakterze majątkowym należy zgodnie z art. 17 pr. aut. prawo do: korzystania z utworu na każdym polu eksploatacji, rozporządzania utworem na każdym polu eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. W przeciwieństwie do praw o charakterze osobistym, autorskie prawa majątkowe są ograniczone czasowo i obecnie wygasają po 70 latach od śmierci twórcy (art. 36 ust. o pr. aut.). Autorskie prawa majątkowe trwają zatem przez cały okres życia autora i przez 70 lat po jego śmierci. Po upływie czasu trwania autorskich praw majątkowych, co do zasady, można dowolnie korzystać z utworu (dokonywać zwielokrotniania, rozpowszechniania) pod warunkiem przestrzegania autorskich praw osobistych (niekiedy powstaje obowiązek uiszczenia wpłat na rzecz Funduszu Promocji Twórczości – por. art. 40 pr. aut.).

Digitalizacja utworu (poprzez np. skanowanie, dokonywana na etapie tworzenia i archiwizacji zasobów biblioteki cyfrowej) stanowi działanie wkraczające w monopol autorski. Podstawę dla dokonania digitalizacji będzie stanowić zgoda podmiotu prawa lub też uprawnienie do dokonania zwielokrotnienia (digitalizacji) może wynikać z przepisu prawa (licencji w ramach dozwolonego użytku).

Istotnym sposobem korzystania z utworu objętym monopolem autorskim jest użyczanie egzemplarzy utworu (które polega na przekazaniu do ograniczonego czasowo korzystania, niemającego na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej – por. art. 6 pkt 8 pr. aut.). Tego rodzaju korzystanie z utworu związane jest z podstawową działalnością bibliotek.

Kolejnym sposobem korzystania z utworu, który chciałabym zasygnalizować z uwagi na przedmiot referatu, jest rozpowszechnianie utworu.
Pod pojęciem utworu rozpowszechnionego rozumiemy utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie (art. 6 pkt 3 pr. aut.). Rozpowszechnianie utworu polega na jego publicznym udostępnianiu. Jedną z form rozpowszechniania jest elektroniczne komunikowanie dzieła publiczności (udostępnienie dzieła publiczności w taki sposób, aby każda osoba sama decydowała o czasie i miejscu odbioru)^[6]. Udostępnianie elektronicznych wersji dzieł za pomocą ogólnie dostępnych sieci komputerowych stanowi działanie objęte monopolem autorskim.

B. Przedmioty praw pokrewnych

Na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ochronie podlegają, jak wskazuje tytuł ustawy, poza utworami także przedmioty praw pokrewnych.
Do przedmiotów praw pokrewnych zaliczamy:

• artystyczne wykonania (np. aktorów, recytatorów, instrumentalistów – por. art. 85, np. utrwalone na kasetach VHS, CD, DVD),
• fonogramy (pierwsze utrwalenia warstwy dźwiękowej wykonania utworu lub zjawisk akustycznych – por. art. 94 ust. 1 – np. utrwalone na CD, jak i tradycyjnych płytach, kasetach),
• wideogramy (pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dźwiękiem lub bez – por. art. 94 ust. 2 – np. utrwalone na kasetach VHS, DVD),
• nadania stacji radiowych lub telewizyjnych – por. art. 97 i nast. (wydaje się, że rzadko wykorzystywane w bibliotekach cyfrowych),
• tzw. prawa pokrewne wydawców (tj. prawa do pierwszych wydań – por. art. 99¹, oraz prawa do wydań krytycznych – por. art. 99²).

Z uwagi na przedmiot referatu wymaga zasygnalizowania fakt, iż korzystanie z tych przedmiotów odbywa się na podstawie zgody podmiotu uprawnionego lub przepisu prawa, który statuuje dozwolony użytek. Zgodnie z art. 100 pr. aut. przepisy o dozwolonym użytku (art. 23-35 pr. aut.) mają także odpowiednio zastosowanie do przedmiotów praw pokrewnych. Licencja z art. 28 odnosi się zatem także do korzystania z przedmiotów praw pokrewnych.

3. Dozwolony użytek utworów i przedmiotów praw pokrewnych

A. Uwagi ogólne

Instytucja dozwolonego użytku ogranicza zakres praw autorskich poprzez wprowadzenie możliwości korzystania z utworu przez osoby trzecie, bez uzyskiwania zgody podmiotu prawa oraz bez konieczności, co do zasady, zapłaty wynagrodzenia. Z reguły monopol autorsko-prawny jest limitowany ze względu na uzasadnione interesy użytkowników – społeczeństwa – poprzez ustanowienie: użytku osobistego (art. 23) i publicznego (np. licencje dla bibliotek i pozostałe formy dozwolonego użytku uregulowane w artykułach 24–33⁵).

Sygnalizując problematykę dozwolonego użytku, chciałabym wskazać na trzy istotne kwestie.

Po pierwsze, przepisy o dozwolonym użytku mają charakter wyjątkowy, nie mogą być interpretowane w sposób rozszerzający. Nie mogą być zatem stosowane do stanów faktycznych „podobnych” do określonych w art. 23–33⁵ pr. aut. Zawarte w tych przepisach przesłanki warunkujące dozwolony użytek nie mogą być interpretowane rozszerzająco, zgodnie z rzymską paremią exceptiones non sunt extendendae. W literaturze wyrażany jest pogląd, że występujące ewentualnie wątpliwości należy rozpatrywać na korzyść autora i uznać, że określona sfera działania, jako wyraźnie niewyłączona, wymaga zezwolenia podmiotu prawa^[7].

Po drugie, korzystanie z utworów w ramach dozwolonego użytku musi odbywać się z poszanowaniem praw osobistych twórców. Zgodnie z art. 34 pr. aut. korzystający zobowiązany jest do wskazania imienia i nazwiska twórcy oraz podania źródła.

Po trzecie, korzystanie z utworów i praw pokrewnych w ramach dozwolonego użytku nie może naruszać normalnego korzystania z utworu czy godzić w słuszne interesy twórcy. Reguła ta ma istotne znaczenie dla interpretacji przepisów o dozwolonym użytku^[8]. Wskazuje się, że normalnej eksploatacji dzieła szkodzą takie działania, które powodują, że dzieło nie może być dalej eksploatowane albo nie w takich rozmiarach, jakich w zwykłych warunkach należałoby się spodziewać^[9]. Jak słusznie zauważa E. Traple istnieją takie rodzaje użytku, które nie stanowią normalnej eksploatacji dzieła, gdyż ich zasięg, trudności w kontroli – np. w odniesieniu do użytku dla celów badań naukowych – powodują, że twórca nie mógłby się spodziewać wynagrodzenia^[10]. Godzi natomiast w interesy twórcy takie działanie, które przynosi nieuzasadniony uszczerbek prawowitym interesom autora^[11].

Szczegółowych ocen, czy mamy do czynienia z naruszeniem normalnego korzystania z utworu lub działaniem przynoszącym uszczerbek uzasadnionym interesom autora, dokonuje się casu ad casum, biorąc pod uwagę rodzaj dzieła i charakter użytku.

B. Licencja dla bibliotek przewidziana w art. 28 ustawy o pr. aut.

Nowelizacja ustawy o prawie autorskim z 2004 roku poszerzyła zakres licencji dla bibliotek poprzez wprowadzenie nowego uprawnienia, a także zmodyfikowała treść dotychczasowych uprawnień.

Obecnie biblioteki uprawnione są do:

1. udostępniania nieodpłatnego, w zakresie swoich zadań statutowych, egzemplarzy utworów rozpowszechnionych (a więc nie tylko opublikowanych);
2. sporządzania lub zlecania sporządzania egzemplarzy rozpowszechnionych utworów w celu uzupełnienia, zachowania lub ochrony własnych zbiorów.
   Ponadto ustanowiono na rzecz bibliotek nowe uprawnienie, na podstawie którego mogą one:
3. udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali), znajdujących się na terenie bibliotek.

Oznacza to, że biblioteki mogą korzystać w wymieniony powyżej sposób z utworów i przedmiotów praw pokrewnych (por. art. 100 pr. aut.), bez konieczności uzyskania zgody podmiotu uprawnionego z tytułu prawa autorskiego.

Nieodpłatne udostępnianie utworów

Nieodpłatne publiczne udostępnianie utworów stanowi czynność, która objęta jest monopolem autorskim w ramach prawa użyczania (por. art. 50 pkt 2 pr. aut.). Zgodnie z art. 6 pkt 8 użyczeniem egzemplarzy utworów jest przekazanie do ograniczonego czasowo korzystania, niemające na celu bezpośredniego lub pośredniego uzyskania korzyści majątkowej. Wprowadzenie tej licencji umożliwia bibliotekom wypełnianie ich podstawowej roli w zakresie udostępniania użytkownikom zbiorów bibliotecznych. Warunkiem powołania się na tę licencję jest korzystanie z egzemplarzy rozpowszechnionych utworów. Sposób i zakres udostępniania dzieła będą w dużej mierze uzależnione od nośnika, na jakim utwór został rozpowszechniony.

Sporządzanie egzemplarzy utworów rozpowszechnionych

Zakres tej licencji został w istotny sposób zmieniony w porównaniu do uprzednio obowiązującego. Wydaje się jednak, że cel wprowadzenia tej formy licencji dla bibliotek pozostał ten sam.

Uprawnieniem przewidzianym w art. 28 pkt 2 objęte jest sporządzanie egzemplarzy (dodatkowych) utworów rozpowszechnionych, które jest dokonywane dla realizacji jednego z trzech enumeratywnie wskazanych celów:

• uzupełnienia zbiorów – w sytuacji, gdy np. brakuje jednego tomu z kilkunastotomowej serii wydawniczej;
• zachowania zbiorów;
• ochrony zbiorów.

W kategorii pewnej usterki legislacyjnej można potraktować odwołanie ustawodawcy przy wskazywaniu celów, jakim ma służyć sporządzanie kopii, do pojęcia „zachowania” i „ochrony” własnych zbiorów. Wydaje się, że całkiem uzasadnione w kontekście działalności bibliotek będzie stwierdzenie, że zakresy tych pojęć pokrywają się. Biblioteka może sporządzić dodatkowy egzemplarz (w wyjątkowych sytuacjach wydaje się, że także więcej aniżeli jeden egzemplarz) samodzielnie, jak i zlecając dokonanie tej czynności (tj. przygotowanie kopii) innej osobie. Sporządzenie kopii może odbywać się poprzez reprodukcje z własnego egzemplarza czy np. egzemplarza wypożyczonego z innej biblioteki. Ustawodawca nie określił rodzaju kopii, które mogą być sporządzone na podstawie niniejszej licencji. Dopuszcza się możliwość sporządzenia kopii cyfrowej dla zachowania zbiorów. Pewne wątpliwości interpretacyjne budzi posługiwanie się przez ustawodawcę w pkt 2 i 3 pojęciem zbiorów (bibliotecznych – przyp. S.S.-K.), a nie odwołanie do pojęcia utworów (które stanowią przedmiot ochrony).

Udostępnianie zbiorów w terminalach znajdujących się na terenie biblioteki

Trzecia z wymienionych w art. 28 pkt 3 pr. aut. form licencji dla bibliotek stanowi novum w prawie polskim. Została ona wprowadzona w 2004 roku w wyniku implementacji do polskiego porządku prawnego dyrektywy o prawie autorskim w społeczeństwie informacyjnym^[12]. W kontekście bibliotek cyfrowych – tworzenia cyfrowych zasobów bibliotecznych licencja ta odgrywa bardzo istotną rolę.

Na podstawie omawianej licencji biblioteki mogą udostępniać zbiory dla celów badawczych lub poznawczych za pośrednictwem końcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek. Licencja umożliwia wykorzystanie utworów i przedmiotów praw pokrewnych dla celów badawczych i poznawczych. Wydaje się, że na bibliotekach spoczywa obowiązek dołożenia pewnych starań, aby zapewnić przynajmniej na poziomie minimalnym przestrzeganie spełnienia tego warunku. Może to wiązać się z kontrolowaniem dostępu do zbiorów. Taka kontrola może odbywać się poprzez wprowadzenie dostępu tylko dla określonej kategorii czytelników (indywidualne konta czytelników), dla pracowników naukowych i innych osób (studentów), które co do zasady będą wykorzystywać zbiory w celach badawczych.

Pojęcie celu poznawczego, mimo że dosyć szerokie, powinno być na gruncie art. 28 interpretowane wąsko, nie można obejmować nim użytku o charakterze rozrywkowym. Udostępnianie zbiorów może odbywać się tylko w terminalach – komputerach, które zlokalizowane są na terenie bibliotek, tj. w pomieszczeniach wykorzystywanych przez bibliotekę (pomieszczeniach będących własnością biblioteki czy wynajmowanych przez nią) na potrzeby prowadzenia działalności bibliotecznej.

4. Zagadnienia szczegółowe

Odpowiedzialność z tytułu usuwania lub obchodzenia technicznych zabezpieczeń

W kontekście omawiania problematyki korzystania z utworów należy zwrócić uwagę na uregulowanie dotyczące stosowania technicznych zabezpieczeń utworów przed dostępem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu (art. 79 ust. 3 pr. aut.) oraz przedmiotów praw pokrewnych (art. 79 ust. 3 w zw. z art. 101 pr. aut.). Wraz z nowelizacją ustawy o pr. aut. w 2001 roku wprowadzono odpowiedzialność za usuwanie lub obchodzenie zabezpieczeń technicznych przed udostępnianiem, zwielokrotnianiem lub rozpowszechnianiem utworu, jeżeli takie działanie jest bezprawne (art. 79 ust. 3). W stosunku do podmiotu, który usuwa lub narusza techniczne zabezpieczenia, stosuje się odpowiednio roszczenia zawarte w art. 79 ust. 1 pr. aut. (dotyczące naruszenia autorskich praw majątkowych).

Na gruncie prawa polskiego niedozwolone jest obchodzenie (usuwanie) zabezpieczeń, jeżeli działanie ma na celu bezprawne korzystanie z utworu (lub odpowiednio przedmiotu praw pokrewnych). Usuwanie zabezpieczeń w ramach korzystania z utworu na podstawie przepisów o dozwolonym użytku (np. art. 28 pr. aut.) jest zatem dozwolone. W praktyce oznacza to, że obecnie biblioteka może dokonać obejścia takich zabezpieczeń i sporządzić np. dodatkowe kopie, o ile sporządzenie kopii jest dozwolone na podstawie przepisu szczególnego, np. art. 28 pr. aut. Czynem bezprawnym nie jest bowiem usuwanie zabezpieczeń w związku z eksploatacją utworu w granicach dozwolonego użytku.

Rozwiązanie przyjęte w prawie polskim jest niezgodne z uregulowaniem zawartym w dyrektywie 2001/29/WE o harmonizacji określonych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Należy mieć zatem na uwadze, że przepis ten może zostać w niedługim czasie zmieniony przez ustawodawcę lub że zostanie on zaskarżony do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (i wtedy polski ustawodawca zostanie zobowiązany do jego zmiany). W praktyce konsekwencje zmiany przepisu – wprowadzenie całkowitego zakazu obchodzenia zabezpieczeń – polegać będą na konieczności uzyskiwania każdorazowo zgody na usuwanie (obchodzenie) zabezpieczeń w celu sporządzania dodatkowych kopii.

5. Projekt Google

Omówienie inicjatywy Google w zakresie biblioteki cyfrowej (Google’s Library Project) i ocena prawna przedsięwzięcia^[13].

Przypisy

[1] Art. 1 pkt 8 ustawy z dnia 1 kwietnia 2004 r., opubl. w Dz. U. nr 91, poz. 869, ze zm

[2] Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r., opubl. w Dz. U. nr 128, poz. 1402.

[3] Dyrektywa z dnia 11 marca 1996 r., opubl. J.O. nr L 77 z 27.03.1996 r.

[4] Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r., opublikowana w Dz. U. nr 85, poz. 539.

[5] BARTA, J., MARKIEWICZ, R. Wirtualne biblioteki a prawo autorskie. In KOCÓJOWA, M. (red.) Przestrzeń informacji i komunikacji społecznej. Księga pamiątkowa ku czci prof. Wandy Pindlowej. ZN UJ PzBiIN, z. 10. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 2004, s. 116.

[6] Szczegółowo por. BARTA, J., CZAJKOWSKA-DĄBROWSKA, M., ĆWIĄKALSKI, Z., MARKIEWICZ, Z., TRAPLE, E. Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, 2005, s. 444–447.

[7] Tamże, s. 282.

[8] Tamże.

[9] Tamże, s. 336.

[10] Tamże, s. 336.

[11] Tamże

[12] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego oraz Rady z dnia 22 maja 2001 r., nr 2001/29/EC, w sprawie harmonizacji określonych aspektów prawa autorskiego i praw pokrewnych w społeczeństwie informacyjnym. Opubl w O. J. L, nr 167 str. 110 i nast.

[13] Uwaga redaktora: Zagadnienie to nie zostało rozwinięte w konspekcie