II Seminarium
Gromadzenie zbiorów - sztuka wyboru
Wrocław,   23 - 24 czerwca 2005


Poprzedni - Spis treści - Następny

            

Regina ROHLEDER
Sylwia DAROWNA
Biblioteka Główna i Ośrodek Informacji Naukowo-Technicznej
Politechniki Wrocławskiej

Projekt biblioteki cyfrowej - etapy realizacji

Nowe środki komunikacji umożliwiają
Coraz większy udział w wydarzeniach
I ułatwiają wzrastającą wymianę myśli.

Jan Paweł II

Digitalizacja zbiorów stawia nowe zadania przed współczesnymi bibliotekami. Należy wykorzystać innowacyjne formy przekazu informacji, aby sprostać życzeniom użytkowników i zapewnić dostęp do wiedzy on-line. W artykule zaprezentowano kilka wiodących bibliotek, w których zastosowano różne technologie udostępniania zbiorów. Nieodzowna jest komunikacja między systemami wyszukiwawczymi, dlatego należy zadbać o jednolitą platformę programową do prezentacji zasobów. Obecnie wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem jest dLibra, którą utworzono dla potrzeb bibliotek cyfrowych. Z tego oprogramowania korzystają Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa (biblioteki zrzeszone w Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych) i Biblioteka Cyfrowa Politechniki Wrocławskiej, a do wdrożenia przygotowują się kolejne instytucje.

Wstęp

Dostęp do biblioteki ze stanowiska komputerowego na uczelni czy też w domu to najwygodniejszy sposób poszukiwania informacji i przyswajania wiedzy. Obserwuje się coraz większy wzrost zainteresowania elektroniczną postacią materiałów bibliotecznych. Należy wyjść naprzeciw oczekiwaniom czytelników, przekazując im treści za pomocą nowoczesnych mediów.

Asumptem do utworzenia Biblioteki Cyfrowej była z jednej strony wciąż rosnąca liczba studentów naszej uczelni i niewystarczająca ilość materiałów dydaktycznych w bibliotece, a z drugiej dynamiczny rozwój technologii teleinformatycznych i powszechny dostęp do komunikacji internetowej. Umożliwiono korzystanie ze zbiorów 24 godziny na dobę, przez siedem dni w tygodniu, przy jednoczesnym dostępie wielu czytelników. Ponadto uczelnia rozpoczęła prace nad powołaniem Wirtualnej Politechniki, a nie sposób nauczać na odległość bez zdalnego dostępu do wiedzy.

Materiały naukowo-badawcze i dydaktyczne przeznaczono głównie dla pracowników i studentów Politechniki Wrocławskiej, jednakże bez ograniczeń dla innych użytkowników Internetu.

Biblioteki internetowe w Polsce

W ostatnich latach powstało wiele bibliotek wirtualnych na świecie i w kraju. Tworząc biblioteki ze zbiorami cyfrowymi, należy uwzględnić przesłanki skłaniające do takich działań, sprecyzować, dla kogo te zbiory są przeznaczone i określić cel digitalizacji, po czym przystąpić do projektowania cyfrowego repozytorium. Biblioteka internetowa powinna składać się z modułu zarządzającego, zbioru dokumentów cyfrowych oraz zbioru metadanych i indeksów, aby było możliwe administrowanie biblioteką oraz przeszukiwanie zasobu i dostęp do pełnych tekstów.

Zaprezentowano kilka polskich bibliotek. Jedne podjęły się zadania digitalizacji zbiorów własnych i umieszczenia ich w bibliotekach cyfrowych, inne powołano wyłącznie do prezentowania treści w postaci cyfrowej.

Na uwagę zasługuje archiwizacja skryptów Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie, gdzie w 1999 roku przystąpiono do cyfryzacji skryptów uczelnianych, których nakład był wyczerpany i nie planowano w najbliższym czasie kolejnych wydań. Zbiory elektroniczne podzielono na cztery grupy i zaprezentowano w postaci wykazów alfabetycznych, według autorów. Znajdziemy tu: "Pełne teksty skryptów uczelnianych", "Pełne teksty innych książek", "Rękopisy i starodruki" oraz "XIX i XX w. (do 1945 roku)". Zeskanowane zbiory przedstawiono w postaci plików graficznych, z możliwością pobrania publikacji w formie spakowanej.

W Wirtualnej Bibliotece Sieci Semantycznej w Politechnice Gdańskiej zastosowano wyszukiwanie kontekstowe, oparte na najnowszej generacji Semantic Web (ang. sieć semantyczna), polegające na udoskonaleniu języka komunikacji między komputerami poprzez strukturalny opis obiektów i zależności między nimi. Zgromadzono tutaj: podręczniki, książki, skrypty, publikacje i starodruki.

Akademicka Biblioteka Internetowa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu udostępnia sieciowo materiały dydaktyczne i naukowe. Nie przewiduje digitalizacji istniejących dokumentów analogowych, gromadzi natomiast bieżące zasoby, które powstają w formie elektronicznej. Dominują tutaj multimedia w postaci audio i wideo. Dokumenty wyszukuje się według indeksu: autorów, tytułów, tematycznego oraz multimediów.

Polska Biblioteka Internetowa z założenia miała być składnicą polskich zasobów cyfrowych zarówno literatury pięknej, jak i wydawnictw naukowych. Zasób ten tworzy kilkanaście tysięcy pozycji z alfabetycznym indeksem autorów i tytułów.

W Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej (WBC) zastosowano oprogramowanie dLibra utworzone w Poznańskim Centrum Superkomputerowo-Sieciowym (PCSS) w porozumieniu z Poznańską Fundacją Bibliotek Naukowych (PFBN). Stanowi ono platformę do tworzenia i zarządzania zbiorem elektronicznym, a w zamyśle twórców miało służyć do kreowania regionalnych bibliotek cyfrowych na bazie analogowych i cyfrowych zbiorów własnych. Zasoby podzielono na cztery kolekcje: "Dziedzictwo kulturowe", "Materiały dydaktyczne", "Materiały regionalne" i "Muzykalia". Szeroki wybór możliwości wyszukiwawczych, przyjazny dostęp i prosta nawigacja powodują, że serwis zachęca czytelników do korzystania z biblioteki.

Do kilkudziesięciu bibliotek w kraju wysłano ankietę, na którą odpowiedziało 30 instytucji. Zawarto w niej między innymi pytania dotyczące digitalizacji i zakresu udostępniania e-zasobów.

Na pytanie:
"Czy twoja biblioteka digitalizuje zbiory własne?", biblioteki odpowiedziały:

Na kolejne pytanie:
"Czy twoja biblioteka udostępnia zdigitalizowane zbiory?", udzielono odpowiedzi:

Niektóre z bibliotek nie digitalizują zbiorów drukowanych, natomiast udostępniają wersje elektroniczne nowych nabytków. Pośród 16 bibliotek, które udostępniają cyfrowe zbiory, są takie, które udostępniają część zasobów w Internecie, a część lokalnie. Na podstawie tej niewielkiej próbki można wnioskować, że wzrasta zainteresowanie zarówno postacią cyfrową zbiorów własnych, jak również ich sieciowym udostępnianiem.

W zależności od profilu gromadzenia, wyznaczonych celów oraz możliwości biblioteki starają się ułatwić dostęp do swoich zasobów.

Proces wdrażania Biblioteki Cyfrowej

Struktura biblioteki cyfrowej, podobnie jak tradycyjnej, zawiera elementy gromadzenia, opracowywania zbiorów i mechanizm wyszukiwania, które dają możliwość udostępniania pełnych tekstów. Przystępując do sieciowej prezentacji zbiorów bibliotecznych[1], należało zmierzyć się z zagadnieniami organizacyjnymi, prawnymi i technologicznymi. Aby gromadzony zbiór był wiarygodny, zadbano o udostępnienie wyłącznie elektronicznych kopii księgozbioru.

Etap przygotowań

Ze względu na złożony charakter przedsięwzięcia postanowiono realizację zadania podzielić na etapy[2]. Powołano zespół i przypisano go, w strukturze biblioteki, do Pracowni Reprograficznej. Ustawa o prawach autorskich i pokrewnych jest poważnym ograniczeniem w powszechnym, sieciowym prezentowaniu zbiorów przez bibliotekę, zobligowaną do uzyskania zgody autora (autorów) publikacji lub/ i zgodę wydawnictwa. Wszystkie dokumenty gromadzone w bazie udostępniono za zgodą autorów. Istotną kwestię stanowił wybór formatów publikacji ze względu na rozmiar plików. Mniejszy plik oznacza gorszą jakość prezentowanych zbiorów. Należało uporać się także z problemami technicznymi związanymi z zaopatrzeniem w sprzęt, oprogramowanie do prezentacji pełnotekstowych i platformę systemową do zarządzania biblioteką elektroniczną. Niebagatelny wpływ na tworzenie biblioteki miały koszty przedsięwzięcia. W 2003 roku testowano sprzęt, techniki digitalizacji, uczestniczono w szkoleniach, konferencjach,obserwowano także, jak realizują to zadanie inne biblioteki. Wtedy też podjęto pierwsze próby prezentacji własnego zbioru cyfrowego na stronie WWW Biblioteki Głównej.

Serwis "Książki elektroniczne"

W kwietniu 2004 roku witryna biblioteki wzbogaciła się o moduł "Książki elektroniczne", który podzielono na cztery grupy:

  1. Książki ze zbiorów Biblioteki Politechniki Wrocławskiej:
    • "Książki wydane w Politechnice Wrocławskiej" - skrypty, podręczniki, monografie,
    • "Książki inne wydane przed rokiem 1949" - zbiory z Narodowego Zasobu Bibliotecznego i inne poszukiwane pozycje.
  2. Książki dostępne wyłącznie na komputerach Politechniki Wrocławskiej:
    • Książki z serwisu SAFARI - specjalistyczny serwis książek z dziedziny informatyki,
    • Wydawnictwa firmy Knovel - serwis książek z dziedziny chemii.
  3. Książki ze zbiorów innych bibliotek krajowych:
    • Politechniki Gdańskiej - Wirtualna Biblioteka Sieci Semantycznej,
    • AGH w Krakowie - projekt elektronicznej archiwizacji Skryptów Uczelnianych AGH i innych wydawnictw książkowych,
    • Poznańskiej Fundacji Bibliotek Naukowych - Wielkopolska Biblioteka Cyfrowa,
    • Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie - zdigitalizowane zbiory BUW,
    • Akademii Ekonomicznej w Krakowie - e-książki,
    • Biblioteki Narodowej - wersje elektroniczne publikacji BN,
    • Biblioteki Jagiellońskiej - zbiory specjalne BJ dostępne on-line,
    • Zakładu Narodowego im. Ossolińskich - ze zbiorów Zakładu Narodowego im. Ossolińskich,
    • Książnicy Cieszyńskiej - Cieszyńska Biblioteka Wirtualna.
  4. Książki z serwisów on-line:
    • E-książki - dostęp do książek podzielonych na krajowe i zagraniczne - podręczniki, encyklopedie, słowniki i leksykony oraz inne,
    • E-biblioteki - krajowe i zagraniczne,
    • Zasoby sieciowe - strony z listami adresów internetowych.

W punkcie 1 zaprezentowano cyfrowy zbiór własny. Po zdigitalizowaniu kilku pozycji przygotowano wykazy tytułów z dostępem do pełnych tekstów w formacie PDF - z podziałem na małe pliki. Po raz pierwszy zaprezentowano zbiory biblioteki w dostępie on-line. Określono zasady współpracy z Oficyną Wydawniczą Politechniki Wrocławskiej, która dostarcza e-książki do Biblioteki Cyfrowej, po uzyskaniu zgody autorów na ich sieciowe udostępnianie. W procesie pozyskiwania zasobów zdecydowano się na "outsourcing" dla wybranej grupy książek.

W wyselekcjonowanym do digitalizacji zbiorze własnym biblioteki umieszczono pozycje o charakterze dydaktycznym, czyli skrypty, podręczniki, monografie, a także zbiory starsze (wydane do 1949 roku) z dziedziny architektury, budownictwa, mechaniki i innych obszarów techniki, a także księgozbiór należący do Narodowego Zasobu Bibliotecznego.

Biblioteka Cyfrowa Politechniki Wrocławskiej

Prezentacja listy tytułów dostępnych w pełnym tekście była wystarczająca dla kilku czy kilkunastu e-książek. Przy powiększającej się liczbie publikacji zbiór należało skatalogować i umożliwić jego przeszukiwanie.

Przystępując do tworzenia Biblioteki Cyfrowej w Politechnice Wrocławskiej[4], prześledzono sposoby prezentacji dokumentów elektronicznych w bibliotekach polskich i zagranicznych. Przeanalizowano programy służące do budowy elektronicznych bibliotek pod kątem organizacji, kosztów, technologii teleinformatycznych oraz funkcjonalności zarządzania cyfrowym repozytorium. Za najbardziej przydatne narzędzie uznano oprogramowanie dLibra[3], które z powodzeniem zastosowano w WBC. Baza zawiera hierarchiczną strukturę katalogów, składa się ze zbioru cyfrowych publikacji zebranych w kolekcje oraz z metadanych opisujących poszczególne obiekty bazy. Podstawowym schematem atrybutów w systemie dLibra jest Dublin Core Metadata Element Set, będący standardem opisu dokumentów elektronicznych.

Istnieje możliwość zarządzania prawami dostępu do publikacji. Przyjazne aplikacje redaktora i administratora systemu oraz aplikacja czytelnika zachęcają do korzystania z cyfrowego zasobu. To bezpłatne oprogramowanie testowano w bibliotece przez kilka miesięcy. W listopadzie 2004 roku w serwisie "Książki elektroniczne" zaprezentowano "Bibliotekę Cyfrową Politechniki Wrocławskiej", w której znalazło się 30 pozycji. Pół roku później w bazie znajdowało się już 100 pozycji, a Bibliotekę Cyfrową odwiedziło w tym okresie 50 000 e-czytelników.

DLibra zapewnia dostęp do cyfrowych zbiorów bibliotecznych także poprzez wyszukiwarki internetowe Google, Onet, Szukacz i inne. Dodatkowo w katalogu bibliotecznym ALEPH umieszczono odsyłacze do elektronicznej wersji książek. Już niebawem zapewnione będzie rozproszone wyszukiwanie w cyfrowych bibliotekach bazujących na platformie dLibra.

Zbiory cyfrowe

Omawiając cyfrowe zbiory, nie sposób pominąć kwestii wyboru najbardziej odpowiednich formatów plików stosowanych do archiwizacji i udostępniania sieciowego. Dokumenty elektroniczne są tworzone bądź w formie cyfrowej, bądź przetwarzane w trakcie digitalizacji z nośników papierowych (również z mikrofilmów). Proces digitalizacji zbiorów polega na skanowaniu i zapisaniu ich w postaci plików cyfrowych. Pliki zapisane w formacie graficznym TIFF (Tagged Image File Format) poddaje się edycji, kompresji i konwersji do formatów, w których zbiory prezentuje się na miejscu w Pracowni Multimedialnej lub w Internecie. Pliki TIFF przechowuje się na dyskach optycznych i stanowią one archiwum zasobu cyfrowego. Jednym z poważniejszych problemów w udostępnianiu sieciowym jest rozmiar plików. Ograniczanie ich objętości zazwyczaj odbywa się kosztem jakości i dobrym rozwiązaniem tego problemu może się okazać wciąż rozwijany i udoskonalany format DjVu.

W Bibliotece Cyfrowej Politechniki Wrocławskiej publikacje są udostępniane w tym właśnie optymalnym pod względem wielkości i jakości formacie oraz w PDF-ach (Adobe Portable Document). Format DjVu charakteryzuje się efektywną metodą kompresji polegającą na segmentacji obrazu. Dodatkowo wysoka jakość otrzymanego pliku predestynuje ten format do zastosowań w sieciach rozległych. Nieodpłatne przeglądarki (np. DjVu Browser Plugin) są dostępne dla większości popularnych systemów komputerowych. Dowolne dokumenty elektroniczne można przekonwertować do powszechnie używanego formatu PDF, przy dokładnym zachowaniu zawartości i układu oryginału. Powstałe w ten sposób wielostronicowe materiały łatwo odczytać po pobraniu bezpłatnego czytnika tekstów Adobe Acrobat Reader. Przyjęto zasadę, że dokumenty tworzone w formie elektronicznej będą prezentowane w postaci PDF, natomiast skanowane - w formie plików DjVu, co pozwoli na maksymalne wykorzystanie zalet wyżej przedstawionych formatów. Aby ułatwić czytelnikowi nawigację po dokumencie, zastosowano aktywne spisy treści.

Zasób cyfrowy składa się ze zbiorów Biblioteki Głównej poddanych digitalizacji, zeskanowanego księgozbioru w bibliotekach Wydziału Architektury i elektronicznych publikacji dostarczanych przez Oficynę Wydawniczą Politechniki Wrocławskiej. Ten dynamiczny sposób prezentacji pełnotekstowych rozwija się wraz z narzędziami informatycznymi i zyskuje sobie coraz większe grono e-użytkowników.

Przypisy

[1] ROHLEDER, R. Koncepcje tworzenia elektronicznych bibliotek wirtualnych: od biblioteki tradycyjnej do cyfrowej. In SZCZEPAŃSKA, B. (red.). Internet w bibliotekach II : łączność, współpraca, digitalizacja: Wrocław, 23-26 września 2003 roku [on-line]. [Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2003 [dostęp 4 lipca 2004]. (EBIB, Materiały Konferencyjne; nr 6). Dostępny w Word Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/iwb2/rohleder.php. ISBN 83-915689-5-4.

[2] ROHLEDER, R., STATKIEWICZ, I., DAROWNA, S. Raport Tworzenie Biblioteki Cyfrowej w Bibliotece Głównej i OINT Politechniki Wrocławskiej". Wrocław, Politechnika Wrocławska, 2004.

[3] WERLA, M. Instrukcja instalacji systemu dLibra. Poznań, 2004.

[4] ROHLEDER R. Udział akademickich bibliotek internetowych w procesie dydaktycznym. In Nowe media w edukacji. Seminarium. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, 2005.

               

Poprzedni - Spis treści - Następny

(C) 2005 EBIB

    Projekt biblioteki cyfrowej - etapy realizacji / Regina ROHLEDER // W:II Seminarium: Gromadzenie zbiorów - sztuka wyboru  : Wrocław,   23 - 24 czerwca 2005. - [Wrocław] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2005. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 11). - ISBN 83-921757-2-7. - Tryb dostępu : http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/grom2/rohleder_darowna.php