Nr 7/2009 (107), Digitalizacja w Polsce i Europie. Artykuł |
Maciej Szablewski
| |||
Digitalizacja w europejskich instytucjach kultury aż do 2007 r. nie była poddawana szczegółowym badaniom statystycznym. Pojawiające się sporadycznie inicjatywy ograniczały się bądź do wybranych zbiorów, jak w przypadku prac prowadzonych przez Training for Audiovisual Preservation in Europe (TAPE) obejmujących jedynie kolekcje audiowizualne, bądź obejmowały tylko zakrojone na szeroką skalę międzynarodowe projekty. Ów drugi przypadek najlepiej obrazuje realizowany w 2006 r. przez US Institute of Museum and Library Services projekt Status of Technology and Digitization in the Nation's Museums and Libraries. Na dodatek żadne z państw członkowskich Unii Europejskiej nie prowadziło permanentnych pomiarów postępu digitalizacji narodowego dziedzictwa kultury. Dlatego Komisja Europejska, rozumiejąc potrzebę zmiany takiego stanu rzeczy, zobligowała podlegający jej Departament do Spraw Mediów i Społeczeństwa Informacyjnego do przeprowadzenia kompleksowych badań. Powołany w 2007 roku projekt Numeric miał udzielić odpowiedzi na wiele pytań. Przede wszystkim należało określić, jaki procent zbiorów analogowych został już zdigitalizowany, z czym wiązały się kolejne zagadnienia, np.: jakie formaty plików są najczęściej wykorzystywane, jaka część tych cyfrowych zbiorów jest udostępniana użytkownikom, czy instytucje dokonują digitalizacji we własnych zakresie, czy też powierzają to zadanie zewnętrznym, wyspecjalizowanym firmom itd. Dalsze pytania dotyczyły spraw finansowych, np.: jakie środki łożone są w państwach Unii Europejskiej na digitalizację dóbr kultury, skąd instytucje otrzymują fundusze na digitalizację zbiorów, jaki jest koszt konwersji na format cyfrowy jednego obiektu analogowego, ilu pracowników zatrudnionych jest w tym sektorze itd. Powyższe przykłady pytań ilustrują, jak trudne zadanie stało przed kierującym projektem Phillipem Ramsdalem. Tym bardziej, że niezbędne dane należało zebrać z dwudziestu sześciu państw Unii Europejskiej (w projekcie nie wzięła udziału Malta). Na te, administracyjno-polityczne, różnice nakładał się kolejny podział na biblioteki, muzea, archiwa, instytuty radia i telewizji. W efekcie, w badaniach trzeba było uwzględnić wszystkie typy zbiorów, poczynając od książek, starych druków, rękopisów, map, poprzez fotografie, obrazy, ryciny, kończąc na pomnikach i eksponatach historii naturalnej (pominięto jedynie zbiory typu "born digital", gdyż powstają one od razu w formie cyfrowej, w związku z czym nie wymagają digitalizacji). To z kolei rodziło problemy z ustaleniem jednostek miary stosowanych dla różnych obiektów. W drugiej połowie 2007 r. kontynuowano prace, których celem było ustalenie metod i zakresu realizacji projektu. Udział w nich wzięły różne instytucje i stowarzyszenia m.in.: European Statistical Office (Eurostat), Conference of European National Librarians (CENL) czy European Group on Museum Statistics (EGMUS). O pomoc zwrócono się również do ministerstw kultury poszczególnych krajów. W lutym 2008 r. opublikowano raport zawierający m.in. wyniki wstępnych badań. Ustalono, iż w Unii Europejskiej funkcjonuje ok. 106 000 instytucji kultury, z czego ok. 58 000 uznano za "właściwe" do przeprowadzenia badań. Kryteria, wedle których dokonano wyboru wzbudziły poważne wątpliwości. Przyjęto bowiem, wobec braku wcześniejszych, jednoznacznych definicji, iż "właściwe instytucje" przechowują zbiory ważne dla dziedzictwa kulturowego danego kraju. Niemniej, to zdecydowanie zbyt ogólne sformułowanie zostało wykorzystane w pierwszym etapie badań. Następnie, wyselekcjonowane tą metodą instytucje podzielono na grupy:
Podobnej klasyfikacji poddano zbiory, określając przy tym stosowne jednostki miary:
Tab. 1. Klasyfikacja materiałów przechowywanych w zbiorach. Zadanie zebrania danych z poszczególnych krajów zdecydowano się powierzyć narodowym koordynatorom. Ministerstwa kultury w państwach Unii Europejskiej mogły samodzielnie zająć się badaniami lub też zlecić realizację projektu wybranym instytucjom. W Polsce Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego skorzystało z drugiej możliwości, przekazując zadanie Bibliotece Narodowej.
Tab. 2. Instytucje koordynujące projekt Numeric w państwach UE. 2 kwietnia 2008 r. w Luksemburgu odbyło się spotkanie narodowych koordynatorów projektu Numeric. Polskę reprezentowała Agnieszka Lissowska, pracownik Zakładu Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona. Eksperci zostali zobligowani do wytypowania we własnych państwach instytucji, które wezmą udział w badaniach. Przekazano im pewne wskazówki pomocne w realizacji tego zadania. W przypadku archiwów zaproponowano, aby wypisać w kolejności alfabetycznej wszystkie, które spełniają warunek "właściwej instytucji", a następnie wybrać z listy co siódme. Drugą możliwością była selekcja oparta na podziale administracyjnym kraju, przy czym przynajmniej połowa regionów powinna mieć swojego reprezentanta. Dla muzeów zalecano stworzenie wykazu 60 instytucji najczęściej odwiedzanych przez turystów, a następnie wytypowanie co czwartego z nich. W przypadku bibliotek podstawowy problem polegał na braku w wielu krajach spisu wszystkich tego typu instytucji. Dlatego zasugerowano, aby wybierać biblioteki jedynie z dużych miast np. powyżej 250 000 mieszkańców. W Polsce do badań wytypowano 119 instytucji. Największą, liczącą 88 przedstawicieli, grupę stanowiły biblioteki. O udział w badaniach poproszono także osiemnaście muzeów, osiem archiwów, trzy instytuty audiowizualne i filmowe oraz dwie placówki innego typu.
Tab. 3. Instytucje wytypowane przez narodowych koordynatorów. Do zbierania danych posłużyć miała ankieta opracowana przez kierownictwo projektu. Kwestionariusze te pod koniec maja 2009 r. zostały przekazane narodowym koordynatorom. Zadanie ekspertów polegało na przetłumaczeniu arkuszy i następnie przesłaniu ich do wybranych wcześniej instytucji. W Polsce wstępną zgodę na udział w badaniach wyraziło 100 placówek. Ostatecznie zaś kwestionariusz wypełniły 32 instytucje.
Tab. 4. Udział instytucji w badaniu (kryterium narodowe). Nieobecność w powyższym zestawieniu Cypru wynika z faktu, iż tamtejszy koordynator nie dostarczył niezbędnych danych. W Belgii prośbę o udział w badaniu wysłano nie tylko do wcześniej wyznaczonych instytucji. Natomiast na Węgrzech w kilku przypadkach kwestionariusz wysłano bez uprzedniego pytania o wstępną zgodę. Procentowo najgorsze statystyki uzyskały państwa, które wytypowały największą liczbę instytucji. Znamienny jest przykład Niemiec, gdzie wskazano ponad 800 placówek, z których jedynie 105 wyraziło zgodę na udział w badaniach, zaś ostatecznie tylko 35 dostarczyło danych na temat digitalizacji. Tabela 5. przedstawia natomiast analogiczne statystyki dla różnych typów instytucji. Warto zwrócić uwagę, iż dwie największe grupy, tj. muzea i biblioteki, uzyskały najgorsze wyniki. W przypadku muzeów budujący jest fakt, że zazwyczaj po wyrażeniu wstępnej zgody, brały udział w badaniu (73%). Niestety, nie można tego powiedzieć o bibliotekach.
Tab. 5. Udział instytucji w badaniu (kryterium typu instytucji). Przyczyn tej dość słabej frekwencji należy upatrywać przede wszystkim w skomplikowanej formule kwestionariusza. Ankieta wysyłana do instytucji była rozbudowana i szczegółowa do tego stopnia, że jej wypełnienie przekraczało kompetencje niejednego pracownika. Nadto, w wielu przypadkach na pytania musieli odpowiadać przedstawiciele kilku komórek czy zakładów danej placówki. Wiąże się z tym także drugi problem, natury formalnej. Mianowicie kwestionariusze zazwyczaj trafiały do specjalistów zajmujących się digitalizacją zamiast do dyrektorów wytypowanych instytucji. 6 maja 2009 r. w Luksemburgu odbyło się spotkanie podsumowujące pierwszą rundę badań. Narodowi koordynatorzy wymienili uwagi na temat trudności przy implementacji projektu. Opracowano i zgodnie przyjęto nową, znacznie skróconą i uproszczoną, wersję kwestionariusza. Przedstawiciele Niemiec, Holandii i Francji zobowiązali się do opracowania bardziej szczegółowych definicji i wskazówek niezbędnych przy realizacji kolejnej rundy badań. Projekt Numeric będzie kontynuowany co najmniej do 2010 r. Zebrane informacje omawia szczegółowo raport z maja 2009 r (załącznik I pdf). Analizując zawarte w nim informacje, trzeba pamiętać, iż z ok. 58 000 europejskich "właściwych instytucji", w których ok. 9500 pracowników zajmuje się digitalizacją, do badań przystąpiło 788 placówek. Dodatkowo, w drugim, osobnym dokumencie, zostały zamieszczone polskie statystyki (załącznik II excel). Pierwsze dwa lata działalności Numerica zakończyły się sukcesem. Udało się zbudować od podstaw pewne schematy, które będą użyteczne przy przyszłych badaniach statystycznych. Obecnie trwają prace nad dopracowaniem metodologii badań. Po ich zakończeniu narodowi koordynatorzy, przy wsparciu ministerstw kultury, ponownie zwrócą się do wybranych instytucji o pomoc w realizacji projektu. Mamy nadzieję, że uproszczona wersja kwestionariusza zaowocuje większym zainteresowaniem ze strony placówek. Dzięki temu stanie się możliwe pozyskanie bardziej miarodajnych informacji na temat tendencji, stopnia i kosztów cyfrowej konwersji obiektów analogowych. To z kolei umożliwi odpowiedź na dwa podstawowe pytania: jak wiele zostało już zrobione oraz jakie fundusze są niezbędne, aby digitalizacja europejskiego dziedzictwa kultury przebiegała jeszcze sprawniej. |
| |||