ebib 
Nr 7/2009 (107), Digitalizacja w Polsce i Europie. Artykuł
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Maciej Szablewski
Biblioteka Narodowa

Projekt Numeric. Digitalizacja w europejskich instytucjach kultury


Digitalizacja w europejskich instytucjach kultury aż do 2007 r. nie była poddawana szczegółowym badaniom statystycznym. Pojawiające się sporadycznie inicjatywy ograniczały się bądź do wybranych zbiorów, jak w przypadku prac prowadzonych przez Training for Audiovisual Preservation in Europe (TAPE) obejmujących jedynie kolekcje audiowizualne, bądź obejmowały tylko zakrojone na szeroką skalę międzynarodowe projekty. Ów drugi przypadek najlepiej obrazuje realizowany w 2006 r. przez US Institute of Museum and Library Services projekt Status of Technology and Digitization in the Nation's Museums and Libraries. Na dodatek żadne z państw członkowskich Unii Europejskiej nie prowadziło permanentnych pomiarów postępu digitalizacji narodowego dziedzictwa kultury. Dlatego Komisja Europejska, rozumiejąc potrzebę zmiany takiego stanu rzeczy, zobligowała podlegający jej Departament do Spraw Mediów i Społeczeństwa Informacyjnego do przeprowadzenia kompleksowych badań.

Powołany w 2007 roku projekt Numeric miał udzielić odpowiedzi na wiele pytań. Przede wszystkim należało określić, jaki procent zbiorów analogowych został już zdigitalizowany, z czym wiązały się kolejne zagadnienia, np.: jakie formaty plików są najczęściej wykorzystywane, jaka część tych cyfrowych zbiorów jest udostępniana użytkownikom, czy instytucje dokonują digitalizacji we własnych zakresie, czy też powierzają to zadanie zewnętrznym, wyspecjalizowanym firmom itd. Dalsze pytania dotyczyły spraw finansowych, np.: jakie środki łożone są w państwach Unii Europejskiej na digitalizację dóbr kultury, skąd instytucje otrzymują fundusze na digitalizację zbiorów, jaki jest koszt konwersji na format cyfrowy jednego obiektu analogowego, ilu pracowników zatrudnionych jest w tym sektorze itd.

Powyższe przykłady pytań ilustrują, jak trudne zadanie stało przed kierującym projektem Phillipem Ramsdalem. Tym bardziej, że niezbędne dane należało zebrać z dwudziestu sześciu państw Unii Europejskiej (w projekcie nie wzięła udziału Malta). Na te, administracyjno-polityczne, różnice nakładał się kolejny podział na biblioteki, muzea, archiwa, instytuty radia i telewizji. W efekcie, w badaniach trzeba było uwzględnić wszystkie typy zbiorów, poczynając od książek, starych druków, rękopisów, map, poprzez fotografie, obrazy, ryciny, kończąc na pomnikach i eksponatach historii naturalnej (pominięto jedynie zbiory typu "born digital", gdyż powstają one od razu w formie cyfrowej, w związku z czym nie wymagają digitalizacji). To z kolei rodziło problemy z ustaleniem jednostek miary stosowanych dla różnych obiektów.

W drugiej połowie 2007 r. kontynuowano prace, których celem było ustalenie metod i zakresu realizacji projektu. Udział w nich wzięły różne instytucje i stowarzyszenia m.in.: European Statistical Office (Eurostat), Conference of European National Librarians (CENL) czy European Group on Museum Statistics (EGMUS). O pomoc zwrócono się również do ministerstw kultury poszczególnych krajów. W lutym 2008 r. opublikowano raport zawierający m.in. wyniki wstępnych badań. Ustalono, iż w Unii Europejskiej funkcjonuje ok. 106 000 instytucji kultury, z czego ok. 58 000 uznano za "właściwe" do przeprowadzenia badań. Kryteria, wedle których dokonano wyboru wzbudziły poważne wątpliwości. Przyjęto bowiem, wobec braku wcześniejszych, jednoznacznych definicji, iż "właściwe instytucje" przechowują zbiory ważne dla dziedzictwa kulturowego danego kraju. Niemniej, to zdecydowanie zbyt ogólne sformułowanie zostało wykorzystane w pierwszym etapie badań. Następnie, wyselekcjonowane tą metodą instytucje podzielono na grupy:

  • archiwa,
  • instytuty filmowe lub sztuk audiowizualnych,
  • instytuty radiowe,
  • muzea sztuki, archeologiczne lub historyczne,
  • muzea nauki, techniki,
  • inne typy muzeów,
  • biblioteki narodowe,
  • biblioteki akademickie (wyłączono z badań biblioteki szkolne),
  • biblioteki publiczne (wyłączono z badań małe biblioteki gminne),
  • biblioteki specjalne lub inne typy bibliotek,
  • inne typy instytucji.

Podobnej klasyfikacji poddano zbiory, określając przy tym stosowne jednostki miary:

Typy zbiorów Jednostki miary
archiwalia metry
stare druki tomy
książki tomy
gazety numery
serie wydawnicze tomy
rękopisy liczba
druki muzyczne liczba
mikroformy liczba
mapy liczba
zdjęcia liczba
ryciny liczba
rysunki liczba
plakaty liczba
pocztówki liczba
artefakty historii naturalnej obiekty
trójwymiarowe dzieła sztuki obiekty
pomniki obiekty
filmy godziny
nagrania wideo godziny
nagrania audio godziny
inne obiekty liczba

Tab. 1. Klasyfikacja materiałów przechowywanych w zbiorach.
Źródło: Numeric. Study Report No 8, Study findings and proposals for sustaining the framework, 2009. s. 65.


Zadanie zebrania danych z poszczególnych krajów zdecydowano się powierzyć narodowym koordynatorom. Ministerstwa kultury w państwach Unii Europejskiej mogły samodzielnie zająć się badaniami lub też zlecić realizację projektu wybranym instytucjom. W Polsce Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego skorzystało z drugiej możliwości, przekazując zadanie Bibliotece Narodowej.

Państwo Instytucja koordynująca projekt
Austria Federal Ministry for Education, Arts and Culture
Belgia Scientific & Technical Information Service
Bułgaria IST Directorate, State Agency for IT and Communications
Cypr Higher Technological Institute
Czechy National Library
Dania Library Agency
Estonia Ministry of Culture
Finlandia Ministry of Education
Francja Ministere de la Culture et de la Communication
Niemcy Stiftung Preussischer Kulturbesitz
Grecja National Audiovisual Archive
Węgry Ministry of Culture and Education
Irlandia Library Council
Włochy Ministry of Cultural Heritage and Activities
Łotwa Culture Information Systems State Agency
Litwa Baltic Audiovisual Archival Council
Luxemburg Ministry of Culture, Higher Education and Research
Holandia Digital Heritage Netherlands
Polska National Library
Portugalia National Library
Rumunia Centre for Studies & Research for Culture
Słowacja. Ministry of Culture
Słowenia Ministry of Culture
Hiszpania National Library/State Archives/Ministerio de Cultura (Museos)
Szwecja National Archives
Wielka Brytania Museums, Libraries and Archives Council

Tab. 2. Instytucje koordynujące projekt Numeric w państwach UE.
Źródło: Numeric. Study Report No 8, Study findings and proposals for sustaining the framework, 2009. s. 21.


2 kwietnia 2008 r. w Luksemburgu odbyło się spotkanie narodowych koordynatorów projektu Numeric. Polskę reprezentowała Agnieszka Lissowska, pracownik Zakładu Cyfrowej Biblioteki Narodowej Polona. Eksperci zostali zobligowani do wytypowania we własnych państwach instytucji, które wezmą udział w badaniach. Przekazano im pewne wskazówki pomocne w realizacji tego zadania. W przypadku archiwów zaproponowano, aby wypisać w kolejności alfabetycznej wszystkie, które spełniają warunek "właściwej instytucji", a następnie wybrać z listy co siódme. Drugą możliwością była selekcja oparta na podziale administracyjnym kraju, przy czym przynajmniej połowa regionów powinna mieć swojego reprezentanta. Dla muzeów zalecano stworzenie wykazu 60 instytucji najczęściej odwiedzanych przez turystów, a następnie wytypowanie co czwartego z nich. W przypadku bibliotek podstawowy problem polegał na braku w wielu krajach spisu wszystkich tego typu instytucji. Dlatego zasugerowano, aby wybierać biblioteki jedynie z dużych miast np. powyżej 250 000 mieszkańców.

W Polsce do badań wytypowano 119 instytucji. Największą, liczącą 88 przedstawicieli, grupę stanowiły biblioteki. O udział w badaniach poproszono także osiemnaście muzeów, osiem archiwów, trzy instytuty audiowizualne i filmowe oraz dwie placówki innego typu.

Państwo Archiwa Inst. Audiow. i Film. Muzea Biblioteki Inne Razem
Austria 15 7 33 14 2 71
Belgia 24 9 54 15 18 120
Bułgaria 3 4 15 14 1 37
Cypr 1 6 37 60 4 108
Czechy 29 1 162 41 4 237
Dania 1 3 8 2 0 14
Estonia 1 2 21 5 0 29
Finlandia 17 2 60 15 1 95
Francja 154 27 101 156 39 477
Niemcy 17 3 528 249 4 801
Grecja 11 8 15 6 8 48
Węgry 85 4 184 165 1 439
Irlandia 3 3 31 49 0 86
Włochy 100 3 424 48 3 578
Łotwa 2 3 110 27 0 142
Litwa 2 1 6 6 0 15
Luxemburg 2 1 5 1 3 12
Holandia 50 5 73 32 6 166
Polska 8 3 18 88 2 119
Portugalia 18 2 50 22 2 94
Rumunia 20 1 230 312 2 565
Słowacja. 47 2 63 14 3 129
Słowenia 7 2 102 68 1 180
Hiszpania 55 2 104 101 3 265
Szwecja 56 4 91 60 1 212
Wielka Brytania 119 1 227 360 1 708
EU 27 847 109 2752 1930 109 5747

Tab. 3. Instytucje wytypowane przez narodowych koordynatorów.
Źródło: Numeric. Study Report No 8, Study findings and proposals for sustaining the framework, 2009. s. 31.


Do zbierania danych posłużyć miała ankieta opracowana przez kierownictwo projektu. Kwestionariusze te pod koniec maja 2009 r. zostały przekazane narodowym koordynatorom. Zadanie ekspertów polegało na przetłumaczeniu arkuszy i następnie przesłaniu ich do wybranych wcześniej instytucji. W Polsce wstępną zgodę na udział w badaniach wyraziło 100 placówek. Ostatecznie zaś kwestionariusz wypełniły 32 instytucje.

Państwo Wytypowane
instytucje [1]
Wstępna
zgoda[2]
Udział
w badaniu [3]
Procent
[3] / [2]

[3] Udział w badaniu /
[2] Wstępna zgoda
Procent [3] / [1]
[3] Udział w badaniu /
[1] Wytypowane
instytucje
Austria 71 49 26 53% 37%
Belga 120 229 92 40% 77%
Bułgaria 37 35 12 34% 32%
Czechy 237 102 28 27% 12%
Dania 14 13 13 100% 93%
Estonia 29 11 12 109% 41%
Finlandia 95 29 19 66% 20%
Francja 477 30 28 93% 6%
Niemcy 801 105 35 33% 4%
Grecja 48 43 21 49% 44%
Węgry 439 47 52 111% 12%
Irlandia 86 26 16 62% 19%
Włochy 578 30 22 73% 4%
Łotwa 142 24 10 42% 7%
Litwa 15 14 8 57% 53%
Luxemburg 12 9 2 22% 17%
Holandia 166 131 131 100% 79%
Polska 119 100 32 32% 27%
Portugalia 94 83 26 31% 28%
Rumunia 565 105 39 37% 7%
Słowacja 129 62 11 18% 9%
Słowenia 180 16 10 63% 6%
Hiszpania 265 127 86 68% 32%
Szwecja 212 55 26 47% 12%
Wielka Brytania 708 60 24 40% 3%

Tab. 4. Udział instytucji w badaniu (kryterium narodowe).
Źródło: Numeric. Study Report No 8, Study findings and proposals for sustaining the framework, 2009. s. 34.


Nieobecność w powyższym zestawieniu Cypru wynika z faktu, iż tamtejszy koordynator nie dostarczył niezbędnych danych. W Belgii prośbę o udział w badaniu wysłano nie tylko do wcześniej wyznaczonych instytucji. Natomiast na Węgrzech w kilku przypadkach kwestionariusz wysłano bez uprzedniego pytania o wstępną zgodę. Procentowo najgorsze statystyki uzyskały państwa, które wytypowały największą liczbę instytucji. Znamienny jest przykład Niemiec, gdzie wskazano ponad 800 placówek, z których jedynie 105 wyraziło zgodę na udział w badaniach, zaś ostatecznie tylko 35 dostarczyło danych na temat digitalizacji.

Tabela 5. przedstawia natomiast analogiczne statystyki dla różnych typów instytucji. Warto zwrócić uwagę, iż dwie największe grupy, tj. muzea i biblioteki, uzyskały najgorsze wyniki. W przypadku muzeów budujący jest fakt, że zazwyczaj po wyrażeniu wstępnej zgody, brały udział w badaniu (73%). Niestety, nie można tego powiedzieć o bibliotekach.

Typ instytucji Wytypowane
instytucje
[1]
Wstępna
zgoda
[2]
Udział
w badaniu
[3]
Procent
[3] / [2]
Procent
[3] / [1]
archiwa 848 262 133 51% 16%
inst.
audiow. i film.
109 60 41 68% 38%
muzea 2754 457 332 73% 12%
biblioteki 1932 690 222 32% 11%
inne 109 70 60 86% 55%
razem 5752 1539 788 51% 14%

Tab. 5. Udział instytucji w badaniu (kryterium typu instytucji).
Źródło: Numeric. Study Report No 8, Study findings and proposals for sustaining the framework, 2009. s. 36.


Przyczyn tej dość słabej frekwencji należy upatrywać przede wszystkim w skomplikowanej formule kwestionariusza. Ankieta wysyłana do instytucji była rozbudowana i szczegółowa do tego stopnia, że jej wypełnienie przekraczało kompetencje niejednego pracownika. Nadto, w wielu przypadkach na pytania musieli odpowiadać przedstawiciele kilku komórek czy zakładów danej placówki. Wiąże się z tym także drugi problem, natury formalnej. Mianowicie kwestionariusze zazwyczaj trafiały do specjalistów zajmujących się digitalizacją zamiast do dyrektorów wytypowanych instytucji.

6 maja 2009 r. w Luksemburgu odbyło się spotkanie podsumowujące pierwszą rundę badań. Narodowi koordynatorzy wymienili uwagi na temat trudności przy implementacji projektu. Opracowano i zgodnie przyjęto nową, znacznie skróconą i uproszczoną, wersję kwestionariusza. Przedstawiciele Niemiec, Holandii i Francji zobowiązali się do opracowania bardziej szczegółowych definicji i wskazówek niezbędnych przy realizacji kolejnej rundy badań. Projekt Numeric będzie kontynuowany co najmniej do 2010 r.

Zebrane informacje omawia szczegółowo raport z maja 2009 r (załącznik I pdf). Analizując zawarte w nim informacje, trzeba pamiętać, iż z ok. 58 000 europejskich "właściwych instytucji", w których ok. 9500 pracowników zajmuje się digitalizacją, do badań przystąpiło 788 placówek. Dodatkowo, w drugim, osobnym dokumencie, zostały zamieszczone polskie statystyki (załącznik II excel).

Pierwsze dwa lata działalności Numerica zakończyły się sukcesem. Udało się zbudować od podstaw pewne schematy, które będą użyteczne przy przyszłych badaniach statystycznych. Obecnie trwają prace nad dopracowaniem metodologii badań. Po ich zakończeniu narodowi koordynatorzy, przy wsparciu ministerstw kultury, ponownie zwrócą się do wybranych instytucji o pomoc w realizacji projektu. Mamy nadzieję, że uproszczona wersja kwestionariusza zaowocuje większym zainteresowaniem ze strony placówek. Dzięki temu stanie się możliwe pozyskanie bardziej miarodajnych informacji na temat tendencji, stopnia i kosztów cyfrowej konwersji obiektów analogowych. To z kolei umożliwi odpowiedź na dwa podstawowe pytania: jak wiele zostało już zrobione oraz jakie fundusze są niezbędne, aby digitalizacja europejskiego dziedzictwa kultury przebiegała jeszcze sprawniej.

 Początek strony



Projekt Numeric. Digitalizacja w europejskich instytucjach kultury / Maciej Szablewski// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 7/2009 (107) październik. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/107/a.php?szablewski. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187