Nr 6/2009 (106), Informacja i edukacja w bibliotekach pedagogicznych. Artykuł |
Aldona Zawałkiewicz
| |||
Początki bibliotek pedagogicznych w Polsce sięgają lat 20. ubiegłego stulecia. Dwie z najstarszych – w Krakowie i Toruniu powstały w roku 1921. Biblioteki te służą nauczycielom, ale dużą grupę użytkowników stanowią także studenci (przede wszystkim ci, którzy przygotowują się do zawodu nauczyciela) oraz coraz częściej uczniowie szkół średnich. Biblioteki pedagogiczne gromadzą, opracowują i udostępniają specjalistyczne zbiory z zakresu pedagogiki, psychologii, socjologii oraz dziedzin pokrewnych. Cechą charakterystyczną tworzonego w nich warsztatu informacyjnego są kartoteki zagadnieniowe, rejestrujące artykuły z czasopism, fragmenty prac zbiorowych, rozdziały z prac autorskich oraz recenzje książek. Kartoteki przez wiele lat występowały w wersji kartkowej, wypełniając uciążliwą lukę, jaką był i jest do tej pory brak bieżącej bibliografii pedagogiki. Ostatni dostępny tom to wydana w roku 1986 Polska bibliografia pedagogiczna pod redakcją Władysława Słodkowskiego i Barbary Wieczorek, opracowana przez Elżbietę Mirską, rejestrująca piśmiennictwo za lata 1971–1979. Bieżąca bibliografia oświaty – tzw. projekt gdańskiW wyniku komputeryzacji bibliotek pedagogicznych, która rozpoczęła się na początku lat 90. ubiegłego stulecia, zaczęła następować zamiana kartkowych kartotek w elektroniczne bazy bibliograficzne. Początek temu procesowi dał projekt o nazwie „Bieżąca bibliografia oświaty” zainicjowany w roku 1994 przez Wojewódzką Bibliotekę Pedagogiczną w Gdańsku. Do współpracy przy projekcie zaproszono wszystkie biblioteki pedagogiczne, którym zaproponowano współtworzenie centralnej bazy danych bibliograficznych. Realizację projektu podjęło 16 placówek. Efektem współpracy miała być „Bieżąca bibliografia oświaty”, której brak tak dotkliwie odczuwały biblioteki pedagogiczne. Jak na owe czasy było to przedsięwzięcie pionierskie. Zaczęła powstawać wspólna baza danych, do której opisy wprowadzało kilkanaście bibliotek, w oparciu o przydzielone do bibliografowania czasopisma. Uczestniczące w projekcie biblioteki korzystały ze wspólnego, darmowego oprogramowania. Otrzymały do dyspozycji dystrybuowany przez UNESCO program CDS/ISIS oraz ogólne wytyczne, jak opracowywać materiały wprowadzane do bazy. Opisy bibliograficzne pozycji (artykułów z czasopism, wydawnictw zwartych, fragmentów prac zbiorowych i recenzji) zaopatrywano w charakterystykę treściową w postaci słów kluczowych i symboli UKD. Opracowane materiały przekazywano na dyskietkach do Gdańska, tam zgrywano dane i co kilka miesięcy rozsyłano bazę do uczestników projektu. Współtworzona baza danych dostępna była lokalnie w poszczególnych bibliotekach uczestniczących w projekcie, nie było bowiem wówczas możliwości umieszczenia jej w Internecie i przeszukiwania za pomocą interfejsu WWW. W roku 1998 nastąpił koniec współpracy. Podstawową przyczyną był brak dostatecznej koordynacji merytorycznej projektu. Początki elektronicznych baz bibliograficznychUpadek projektu gdańskiego dla wielu bibliotek pedagogicznych stał się początkiem tworzenia własnych baz bibliograficznych, a bibliotekarze szybko docenili elektroniczne wersje kartotek. Do kilkunastu bibliotek trafił CDS/ISIS, który pozwalał na gromadzenie, a następnie szybkie udostępnianie informacji czytelnikom (w tym na wydruk zestawień bibliograficznych). Najczęściej stosowanym językiem informacyjno-wyszukiwawczym był wówczas język swobodnych słów kluczowych. Niekontrolowany język sprawiał wiele problemów próbującym porządkować go bibliotekarzom. Chociaż jego zaletą była duża elastyczność i możliwość wprowadzania nowo pojawiających się terminów, to w efekcie prowadziło to do „zaśmiecania” np. poprzez nadmiernie stosowane synonimy. Słabą stroną programu było również utrudnienie w stosowaniu JHP. ISIS nie posiadał modułu LKHW, nie było więc możliwości przedstawiania relacji zachodzących między hasłami i generowania systemu odsyłaczy. Bazy tworzone w programie ISIS dysponowały najczęściej czterema indeksami: autor, tytuł artykułu, tytuł czasopisma i słowo kluczowe. Niestety, interfejs programu był bardzo nieprzyjazny, korzystanie z baz odbywało się zawsze przy pomocy bibliotekarza. Zastosowanie programu ISIS w bibliotekach pedagogicznych dało początek elektronicznym bazom bibliograficznym. Systemy biblioteczneKoniec lat 90. i lata późniejsze to stopniowe wprowadzanie do bibliotek pedagogicznych zintegrowanych systemów bibliotecznych oraz elektronicznych baz danych. W wielu bibliotekach pedagogicznych powoli zaczęto odchodzić od tradycyjnych kartkowych kartotek – był to często etap współistnienia kartkowych i elektronicznych wersji. W chwili obecnej (czerwiec 2009 r.) 45 bibliotek pedagogicznych (obecnych i byłych wojewódzkich) jest skomputeryzowanych w 100%. Biblioteki te posiadają łącznie 299 filii, z których nie skomputeryzowano do tej pory 110. W bibliotekach pedagogicznych stosowane są różne systemy biblioteczne:
Dostępność baz bibliograficznychStrony domowe bibliotek pedagogicznych zawierają informacje dotyczące tworzonych kartotek zagadnieniowych i ich wersji elektronicznych, wielkości, zasięgu chronologicznego, rodzaju bibliografowanych dokumentów, a także sposobu dostępu do bazy i sposobu prowadzenia poszukiwań. W 37 bibliotekach (obecnych i byłych wojewódzkich) tradycyjne kartoteki kartkowe zostały zastąpione ich elektronicznymi wersjami. W 11 czytelnik równolegle może korzystać z kartotek kartkowych i elektronicznych, a w 8 tylko z kartkowych. W 17 bibliotekach elektroniczne kartoteki są dostępne lokalnie. Biblioteki udostępniają też swoje kartoteki on-line. Na takie rozwiązanie zdecydowało się już 19 bibliotek, jednak sposoby prezentowania danych są różne. 13 bibliotek udostępnia odrębne bibliograficzne bazy danych, a 6 bibliotek prezentuje opisy artykułów z czasopism i fragmenty prac zbiorowych w katalogach on-line wspólnie z wydawnictwami zwartymi. Na takie rozwiązanie zdecydowały się 4 biblioteki korzystające z systemu Prolib, jedna z Libry i jedna z Patrona. Zakres tematyczny i zasięg baz bibliograficznychZakres tematyczny bibliograficznych baz danych bibliotek pedagogicznych obejmuje zagadnienia związane z edukacją, teorią i praktyką pedagogiczną, dydaktyką poszczególnych przedmiotów nauczania, psychologią, socjologią i naukami pokrewnymi. Zasięg terytorialny jest ograniczony do dokumentów wydanych w Polsce. Zasięg językowy jest najczęściej nieograniczony; bazy uwzględniają bowiem materiały w różnych językach. Zasięg formalny baz bibliograficznych – opracowywane są z autopsji artykuły z czasopism, prace zbiorowe, niekiedy również wydawnictwa zwarte. Pod względem zasięgu chronologicznego z reguły są to (poza nielicznymi wyjątkami) bazy bieżące. Bazy różnią się liczbą bibliografowanych czasopism, typami uwzględnianych dokumentów oraz sposobem opracowania rzeczowego dokumentów. Z reguły rejestrują te typy dokumentów, które zgromadzone są w danej bibliotece. W przypadku tytułów bibliografowanych czasopism, ich liczba zawiera się pomiędzy 50 a 360. Często na liście bibliografowanych czasopism znajdują się te, których nie uwzględnia Biblioteka Narodowa. Wielkość baz jest zróżnicowana – zawierają od kilkunastu do stu kilkudziesięciu tysięcy rekordów bibliograficznych. Największą bazą jest baza EDUKACJA tworzona w Dolnośląskiej Bibliotece Pedagogicznej we Wrocławiu (http://83.17.188.166/ALEPH/XJGUMJL5DT37VPFP57IXKB2GQSIV6LQXR5YNEP9321BU451KDP-00294/file/start-0). Baza liczy ponad 157 tysięcy rekordów i zawiera opisy z 360 tytułów czasopism gromadzonych w bibliotece[1]. Sposób opracowania materiałów udostępnianych w bazach on-line
NarzędziaDo tworzenia elektronicznych wersji kartotek zagadnieniowych najczęściej używane są systemy: Promax (8 bibliotek) i MAK (7 bibliotek). Bazy powstają również w programach Libra, Sowa, ALEPH i Patron. Spośród 37 elektronicznych baz bibliograficznych trzynaście jest dostępnych on-line (stan na 30 czerwca 2009 r.). Wykaz wszystkich baz dostępnych on-line zamieszczony jest na stronie serwisu Elektroniczna Biblioteka Pedagogiczna SBP http://e-pedagogiczna.edu.pl/33,l1.html[5]. Bazy bibliograficzne bibliotek pedagogicznych są obecnie rozproszone. Stosowanie do ich tworzenia wielu systemów powoduje, że występują między nimi znaczne różnice. Udostępniane użytkownikowi narzędzia wyszukiwania informacji z reguły pozwalają na wyszukiwanie proste – oparte na indeksach haseł formalnych, przedmiotowych czy słów kluczowych, oraz zaawansowane, wykorzystujące operatory Boole’a. Tylko nieliczne (ALEPH, ProWeb) pozwalają na wielorakie modyfikowanie strategii wyszukiwania, tworzenie bibliografii roboczych i historii wyszukiwania. Ponadto dodatkowe narzędzia stosowane w tych bazach pozwalają na zapamiętanie wyniku i zapisanie go bądź bezpośrednio na dysku lokalnym, bądź wysłanie e-mailem na konto użytkownika. Jedną ze słabych stron narzędzi wykorzystywanych do tworzenia baz bibliograficznych bibliotek pedagogicznych jest brak zakładki „Pomoc”. Jedynie ALEPH i ProWeb zapewniają użytkownikowi precyzyjnie sformułowane instrukcje wyszukiwania. Brak obecności wszystkich elektronicznych wersji kartotek zagadnieniowych w sieci jest spowodowany zarówno problemami technicznymi, jak i sytuacją finansową bibliotek. Tak jest m.in. w przypadku prezentacji baz tworzonych w systemie Promax, którego używa 8 bibliotek. Niestety, aby bazę udostępnić on-line potrzebny jest dodatkowy moduł (ProWeb). Do tej pory zakupiły go dwie biblioteki (w Bielsku-Białej i Toruniu): http://www.bptorun.edu.pl/cgi-bin/wspd_cgi.sh/WService=wsbroker2/prlogin.w. Perspektywy rozwojuBibliograficzne bazy bibliotek pedagogicznych na obecnym etapie rozwoju ciągle bliskie są bibliografiom drukowanym. Jednak opisy w nich stosowane odbiegają już swoją strukturą od opisów stosowanych w tradycyjnych bibliografiach. Rekord bibliograficzny zawiera więcej elementów opisu: hasła przedmiotowe, słowa kluczowe, powiązania (poprzez aktywne linki) z innymi hasłami pokrewnymi lub pozostałymi pracami danego autora. Zakładając rozwój baz bibliograficznych, należy postawić pytanie (najistotniejsze z punktu widzenia użytkownika): czy istnieją szanse na przekształcenie ich w bazy pełnotekstowe? Aby tak się stało, muszą być spełnione co najmniej dwa warunki:
Ograniczeniem w spełnieniu warunku pierwszego może być czynnik finansowy. Zakładając, że uda się go pokonać, warunek drugi wydaje się łatwiejszy do realizacji. Biblioteki pedagogiczne prenumerują od kilkudziesięciu do kilkuset tytułów czasopism. Wiele z nich oprócz wersji tradycyjnej posiada swoją stronę WWW i wersję on-line. Wersje elektroniczne są z reguły darmowe, w związku z czym istnieje możliwość uzupełnienia tradycyjnego opisu bibliograficznego w bazie o link wiążący z tekstem artykułu. Z punktu widzenia użytkownika rozwiązanie to wydaje się najbardziej pożądane. Podsumowanie i postulatyPodjęta w latach 90. próba współtworzenia centralnej bazy bibliograficznej, jak wspomniano wcześniej, nie powiodła się. Obecnie część bibliotek pedagogicznych próbuje integrować się w ramach Klubu Użytkowników Promaxa[6]. Jednak ta współpraca nie ma na celu współtworzenia bazy bibliograficznej, lecz przede wszystkim wymianę doświadczeń i wsparcie poszczególnych użytkowników systemu poprzez wzajemną prezentację nowych lub niewykorzystywanych do tej pory funkcji. Bibliograficzne bazy danych bibliotek pedagogicznych, cenne źródło informacji z dziedziny edukacji, nie powinny się zatrzymywać w rozwoju, ponieważ staną się anachronizmem. Warto podjąć kroki zmierzające na początek do ich modernizacji (w kierunku bibliograficzno-abstraktowych), a w najbliższej przyszłości zadbać o użytkownika i zapewnić mu pełny dostęp do tekstów. Obecnie, kiedy zmiany są jeszcze w odległej perspektywie i nie istnieją plany tworzenia wspólnej bazy[7], pożądanym rozwiązaniem byłoby przynajmniej zapewnienie możliwości jednoczesnego przeszukiwania istniejących baz tak, aby użytkownik otrzymał dane w jednolitej postaci[8]. Możliwość wspólnego przeszukiwania baz, do których dostęp jest bezpłatny, to zwiększenie efektywności dotarcia do ich zawartości. Bazy bibliograficzne bibliotek pedagogicznych posiadają dużą wartość informacyjną, a do ich mocnych stron można zaliczyć m.in. wypełnianie luki, jaką jest brak bieżącej bibliografii pedagogiki, uzupełnianie BZCz poprzez rejestrowanie pomijanych tam czasopism oraz rejestrowanie zawartości prac zbiorowych. Przypisy[1] SEBASTJAN, D., PILIŃSKA, M. Bibliograficzne bazy danych Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej we Wrocławiu: EDUKACJA – baza bibliograficzna artykułów z czasopism, DOLNY ŚLĄSK – edukacja regionalna. W: Bibliograficzne bazy danych: kierunki rozwoju i możliwości współpracy [on-line]. [Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2009 [Dostęp 27 lipca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat19/sebastjan_pilinska.php. ISBN 978-83-921757-5-9. [2] GAWROŃSKA-PALUSZKIEWICZ, I., SEBASTJAN, D. Języki informacyjno-wyszukiwawcze baz Dolnośląskiej Biblioteki Pedagogicznej we Wrocławiu [on-line]. [Dostęp 27 lipca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.dbp.wroc.pl/downloads/referaty/22_Ref_JHP_Wwa/22_Ref_JHP_Wwa.pdf. [3] KLENCZON, W. Indeksowanie zawartości treściowej w bibliograficznych bazach danych. W: Bibliograficzne bazy danych: kierunki rozwoju i możliwości współpracy [on-line]. [Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2009 [Dostęp 27 lipca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat19/klenczon.php. ISBN 978-83-921757-5-9. [4] GAWROŃSKA-PALUSZKIEWICZ, I. Współpraca bibliotek pedagogicznych w rozwijaniu słownika haseł związanych z edukacją [on-line]. [Dostęp 27 lipca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://e-pedagogiczna.edu.pl/upload/file/wspolpraca/codn4.pdf. [5] Wszystkie odesłania do stron internetowych przedstawiają wersję aktualną w dn. 27.07.2009 r. [6] MILEWSKA-WARTA, I. Sprawozdanie ze spotkania Klubu Użytkowników Promaxa [on-line]. [Dostęp 27 lipca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/2008/96/a.php?milewska. [7] W skali regionu udanym rozwiązaniem jest współtworzenie bibliograficznych baz danych przez dolnośląskie biblioteki pedagogiczne. [8] SADOWSKA, J. Polskie dziedzinowe bibliograficzne bazy danych w perspektywie lokalnej i globalnej. W: Bibliograficzne bazy danych: kierunki rozwoju i możliwości współpracy [on-line]. [Warszawa]: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], 2009 [Dostęp 27 lipca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ebib.info/publikacje/matkonf/mat19/sadowska.php. ISBN 978-83-921757-5-9. Bibliografia
|
| |||