ebib 
Nr 4/2009 (104), E-learning – doświadczenia polskich bibliotekarzy . Artykuł
 poprzedni artykuł następny artykuł   

 


Ewa J. Kurkowska
Instytut Informacji Naukowej i Bibliologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Alfabetyzacja informacyjna w formie e-learningu w wybranych europejskich bibliotekach akademickich




W latach 90. ubiegłego stulecia, wraz z upowszechnianiem się nowoczesnych technologii informacyjnych, w bibliotekarstwie akademickim coraz większą rolę zaczęła zyskiwać koncepcja information literacy (IL), czyli alfabetyzacji informacyjnej. W ciągu kilkunastu lat pojawiło się co najmniej kilka prób jej kompleksowego rozwinięcia, czasami dość znacznie różniących się od siebie. Niemniej analizując literaturę dotyczącą tego zagadnienia, można zauważyć, że najczęściej IL jest definiowana jako: zdolność wyszukania, oceny i wykorzystania informacji pochodzącej z różnych źródeł[1]. Information literacy stała się więc odpowiedzią na pojawiającą się, wraz z powstawaniem społeczeństwa informacyjnego, potrzebę sprawnego posługiwania się informacją, która to umiejętność wydaje się jedną z kluczowych kompetencji w tym społeczeństwie. Już w latach 90. XX w. w Stanach Zjednoczonych w bibliotekach akademickich zaczęto wdrażać szkolenia różnego typu odbiegające od tradycyjnego przysposobienia bibliotecznego (library/bibliographic instruction), a mające dać studentom odpowiednie przygotowanie informacyjne. Z czasem kształcenie w tym zakresie stało się wymogiem. Na potrzebę uczenia się, jak korzystać z informacji, zwrócono uwagę także w innych krajach, m.in.: Australii, Kanadzie, a także w krajach Unii Europejskiej. Pojawiły się propozycje nauczania tego typu umiejętności (np. Big6 Skills) i standardy regulujące tę kwestię (np. standardy ACRL lub wytyczne SCONUL). Nie określono jednak, czy szkolenia z zakresu IL powinny mieć charakter obligatoryjny czy fakultatywny. Wiele środowisk edukacyjnych wskazuje na konieczność uwzględnienia działań związanych z IL w programach nauczania. Dotychczas stosowano jednak różne rozwiązania, takie jak zajęcia obowiązkowe bądź fakultatywne, za które uzyskuje się punkty bądź nie. Nadal więc przygotowanie użytkowników do posługiwania się informacją należy do obowiązków bibliotek. Co więcej – nawet, gdy tego typu nauczanie jest organizowane przez uczelnię, biblioteki i bibliotekarze są do tego angażowani.

E-learning

Wraz z rozwojem nauczania zdalnego pojawił się jeszcze jeden problem: zabezpieczenie potrzeb w zakresie IL osób studiujących na odległość. W związku z tym wiele ośrodków za najbardziej optymalne rozwiązanie uznało prowadzenie edukacji informacyjnej za pomocą Internetu. Taka forma kształcenia użytkowników informacji upowszechnia się coraz bardziej – zwłaszcza że może być atrakcyjną ofertą dydaktyczną także dla osób kształcących się w tradycyjny sposób. Dziś kształcenie zdalne najczęściej przybiera formę e-learningu, który można definiować jako: model działań, w którym technologia informatyczna jest wykorzystywana do wspierania ogólnie rozumianych procesów szkoleniowych[2]. Realizowany jest na różne sposoby.

W kontekście prowadzenia przez biblioteki e-learningu z zakresu IL najważniejsza jest jedna z jego form: Web Based Training (WBT), czyli szkolenie wykorzystujące technologię komputerową i sieci. W Web Based Training Internet może być wykorzystywany jako źródło materiałów do samokształcenia bądź jako środowisko, w którym realizuje się cały, czasami dość skomplikowany, kurs. W drugim przypadku najczęściej wykorzystuje się specjalne platformy e-learningowe, które mogą być wykorzystywane do prowadzenia niezależnych szkoleń internetowych lub są elementem wspomagającym tradycyjne szkolenia (w tym przypadku mówimy o blended learning). Kursy realizowane na platformach e-learningowych mogą być też alternatywą dla tych w formie tradycyjnej. E-learning (a zwłaszcza WBT) może być realizowany w różnych formach. Dariusz Nojszewski wymienia następujące:

  • Prezentacja materiałów szkoleniowych w sieci – może zostać nazwana e-tutorialem, gdyż w zasadzie jest to podręcznik, który różni się od tradycyjnego rodzajem nośnika i systemem przeszukiwania treści. Może to być zestaw artykułów, opracowań, odnośników do innych zasobów itp. Formuła ta wymaga stosunkowo małych nakładów pracy, ale nie aktywizuje uczącego się, ma bierny charakter.
  • On-line support – w szkoleniach tego typu wykorzystuje się, prócz materiałów szkoleniowych, także formy interaktywne, np. fora dyskusyjne, czaty, biuletyny informacyjne, pocztę elektroniczną itp.
  • Szkolenia asynchroniczne – szkolenia, które prócz wyżej wymienionych środków prezentacji informacji i komunikacji zawierają także mechanizmy kontroli i oceny przez osobę kierującą kursem (e-mentora). Ich realizacja nie wymaga koordynacji miejsca i czasu. Dzięki temu umożliwiają naukę w indywidualnym tempie. E-learning jest najczęściej utożsamiany właśnie z tym typem szkoleń, chociaż nie jest to podejście właściwe.
  • Szkolenia synchroniczne – to szkolenia pod pewnymi względami najbardziej przypominające tradycyjne zajęcia – prowadzone są bowiem w czasie rzeczywistym przez instruktora (e-tutora), czyli tworzy się tzw. elektroniczne klasy, lekcje. Do ich prowadzenia wykorzystuje się m.in.: telekonferencje, czat, wideokonferencję czy przekaz audio, a czasami tablice wirtualne czy narzędzia do pracy grupowej. Ten typ szkoleń jest najbardziej wymagający od strony technologicznej i organizacyjnej, więc nie zawsze można go zastosować[3].

Analizując realizowaną poprzez Internet ofertę dydaktyczną bibliotek akademickich z zakresu alfabetyzacji informacyjnej, można zauważyć, że chociaż szkolenia synchroniczne mają czasami miejsce (np. amerykański GenEd 300 realizowany przez Washington State University Libraries), zdecydowanie przeważają szkolenia oparte na modelu asynchronicznym. Do zalet takiego nauczania można zaliczyć m.in.: możliwość uczenia się w dowolnym czasie i w dowolnym miejscu, dostosowanie tempa nauki do potrzeb i możliwości uczącego się, możliwość objęcia szkoleniem dowolnej liczby osób, stosunkową łatwość modyfikacji programów i treści kształcenia. W kontekście działań bibliotek warto zwrócić również uwagę na:

  • rozwiązanie problemu braku pomieszczeń do prowadzenia szkoleń;
  • możliwość ograniczenia liczby bibliotekarzy zaangażowanych w szkolenia;
  • możliwość poświęcenia większej ilości czasu na praktykę podczas tradycyjnie odbywających się szkoleń (teoria może zostać przekazana w formie e-learningu, a ćwiczenia praktyczne w formie tradycyjnej);
  • możliwość poszerzenia oferty edukacyjnej (zwłaszcza w przypadku, gdy szkolenia z zakresu wykorzystania informacji nie są obowiązkowe, zainteresowany może z nich skorzystać na dowolnym etapie swojej edukacji);
  • wygodna dla studentów forma zaliczenia – jeśli biblioteka wykorzystuje platformę do kształcenia zdalnego.

Zalet prowadzenia kursów e-learningowych jest więc sporo, niemniej z taką ofertą dydaktyczną wiążą się także dodatkowe problemy i obowiązki. Do ważniejszych należy zaliczyć m.in.:

  • konieczność przygotowania treści kursów uwzględniających specyfikę środowiska internetowego i zasad dydaktyki kształcenia zdalnego;
  • przygotowanie kadry do zaimplementowania lub wykorzystania odpowiedniego oprogramowania;
  • przygotowanie kadry do stosowania zasad dydaktyki kształcenia zdalnego (jest to szczególnie ważne w przypadku kursów synchronicznych, ale i w pozostałych rola e-mentora wymaga odpowiedniego przygotowania);
  • problemy techniczne.

W wielu przypadkach kursy on-line z zakresu IL są organizowane przez uczelnię – w ramach istniejącej jednostki odpowiedzialnej za kształcenie zdalne w ogóle. Chociaż do ich prowadzenia angażuje się wówczas bibliotekarzy, wiele problemów technicznych i organizacyjnych jest rozwiązywanych w skali ogólnej. Niemniej, prowadzący takie szkolenia muszą być zaznajomieni z oprogramowaniem. W przypadku gdy oferta edukacyjna jest przygotowywana przez bibliotekę – większość problemów spada na jej personel.

Współpraca bibliotek

Przygotowanie jakiejkolwiek formy kształcenia za pomocą Internetu nie jest prostym zadaniem. Trzeba właściwie dobrać materiały, uporządkować je i przedstawić w odpowiedniej formie. Kursy, które wykorzystują interaktywne elementy, wymagają jeszcze większych nakładów pracy – nie chodzi tylko o przygotowanie odpowiedniego zestawu materiałów, lecz o ciągłą opiekę nad studiującymi. Przygotowanie takiej czy innej formy kursu on-line z zakresu IL może pozostać w gestii konkretnej biblioteki, ale może być wynikiem współpracy kilku instytucji.

Takie doświadczenia mają np. skandynawskie biblioteki. Wiele kursów on-line z zakresu IL opracowywano w ramach wspólnych projektów. Zaliczyć do nich można Tiedonhaun verkkokurssi (http://www.opiskelijakirjasto.lib.helsinki.fi/koulutus/verkkokurssi/[4]), który powstał w ramach Academic Information Skills Project realizowanego w latach 2000–2005 przez Undergraduate Library (Opiskelijakirjasto) Uniwersytetu w Helsinkach[5] wraz z pozostałymi bibliotekami znajdującymi się w głównym kampusie uczelni. Kurs ma formę przewodnika, e-podręcznika. Jest skierowany do studentów, którzy nie znają fińskiego systemu bibliotecznego i potrzebują wsparcia przy wyszukiwaniu informacji. Poziom kursu jest podstawowy – obejmuje zagadnienia od pierwszych kroków w bibliotece po techniki wyszukiwania specjalistycznej informacji. Wbrew temu, co sugeruje tytuł, przewodnik nie dotyczy tylko możliwości oferowanych przez biblioteki Uniwersytetu w Helsinkach, ale dotyczy wyszukiwania i wykorzystywania informacji w ogóle. Składa się z kilku modułów (wstęp, system bibliotek uniwersytetu, zasoby biblioteki, wyszukiwanie informacji, wyszukiwanie w sieci, ocena zasobów, prawa autorskie i reguły cytowania), z których każdy jest podzielony na części obejmujące węższe zagadnienia i kończące się testem służącym użytkownikom do oceny swoich umiejętności i wiedzy. Dołączono także słowniczek terminów oraz wykaz ważniejszych zasobów informacyjnych. Jeśli studenci mają pytania, mogą je przesłać do biblioteki. Kurs, który można określić jako on-line support, opracowano z myślą o samokształceniu, ale może być on także wykorzystywany na konkretnych przedmiotach czy kursach umiejętności informacyjnych prowadzonych przez bibliotekarzy w tradycyjny sposób. Ze względu na studentów z zagranicy został również opracowany w języku angielskim jako Undergraduate Library’s Tutorial. Biblioteki Uniwersytetu w Helsinkach w ramach Academic Information Skills Project przystąpiły także do przygotowania Infoavain – specjalnej witryny z instruktażami dotyczącymi wykorzystywania informacji.

Nie są to jednak jedyne formy e-learningowe z zakresu IL oferowane przez Uniwersytet w Helsinkach. Warto też wspomnieć o kursie ICT Driving Licence (http://www.helsinki.fi/tvt-ajokortti/), w ramach którego są również prezentowane materiały wspomagające rozwój kompetencji informacyjnych. Inny projekt z zakresu alfabetyzacji informacyjnej zrealizowany w środowisku Internetu to TieDot. Powstał w wyniku współpracy siedmiu uniwersytetów środkowej i północnej Finlandii, finansowany był przez Fińskie Ministerstwo Edukacji w ramach projektu Virtual University. Prace nad nim rozpoczęto w 2001 r. Funkcjonował w latach 2002–2004, a jego koordynatorem była Biblioteka Uniwersytetu w Kuopio (Kuopion yliopiston kirjasto). Głównym celem było dostarczenie studentom wszystkich uniwersytetów biorących udział w projekcie zestawu do uczenia się w zakresie wyszukiwania specjalistycznej informacji i wykorzystania jej w procesie kształcenia ustawicznego. Przygotowano zestaw materiałów dla 15 różnych dyscyplin naukowych. Głównymi celami projektu TieDot było tworzenie aktualnych kursów, współpraca bibliotek w tym zakresie oraz promowanie wyników pracy. Kurs przygotowany przez jedną z bibliotek był wykorzystywany przez inne, które mogły go dostosować do swoich potrzeb. Do zadań TieDod należało również przygotowanie personelu bibliotek do obsługi platformy do kształcenia zdalnego, rozwijanie współpracy pomiędzy uniwersytetami na rzecz kształtowania umiejętności wyszukiwania informacji. Pomimo że projekt został zakończony w 2004 r., wiele materiałów dydaktycznych wówczas opracowanych jest nadal dostępnych w Internecie (http://www.uku.fi/kirjasto/TieDot/kurssit/index.shtml)[6].

W wyniku współpracy między bibliotekami powstał także kurs SWIM. Jest to dość ciekawe rozwiązanie – nie jest on typowym e-tutorialem, a jego twórcy starali się zaangażować użytkowników w proces nie tyle wyszukiwania informacji, co rozwiązywania problemów (co wymaga od nich umiejętności posługiwania się informacją). W 1999 r. biblioteka Uniwersytetu w Aalborg (Aalborg Universitetsbibliotek) stworzyła projekt MILE (Model for Information Literacy – http://mile.auc.dk/) składający się z kilku modułów wykorzystujących różne techniki multimedialne. Projekt zakończono w 2001 r. Jego następcą był projekt SWIM (Streaming Web-based Information Modules) (www.swiminfo.dk), rozwijany przy udziale bibliotek z Kopenhaskiej Szkoły Biznesu (Handelshojskolen), Uniwersytetu w Aarhus (Aarhus Universitet), Uniwersytetu w Roskilde (Roskilde Universitetsbibliotek) oraz Duńskiej Biblioteki Naukowej dla Elektroniki (Danmarks Elektroniske Fag- og Forskningsbibliotek), Biblioteki Królewskiej (Det Kongelige Bibliotek). Wynikiem współpracy było m.in. przygotowanie multimedialnego SWIM Tutorial w atrakcyjny sposób przekazującego wiadomości na temat wykorzystania informacji. Biblioteka Uniwersytetu w Aalborg rozesłała program oraz scenariusze lekcji do współpracujących bibliotek (także do Biblioteki Uniwersytetu w Bergen w Norwegii, gdzie został zaadaptowany do potrzeb tej biblioteki). SWIM to multimedialny program oparty na interaktywnym przekazie wideo. Wykorzystuje się w nim elementy dramy. Użytkownik staje się aktywnym członkiem grupy roboczej jednej ze szkół wyższych. Wraz z innymi jej członkami musi zastanowić się i podjąć decyzję dotyczącą strategii wyszukiwawczej wybranej w celu rozwiązania różnych problemów. Narracja jest tak skonstruowana, że wybory użytkownika są decyzyjne i wpływają na wyniki końcowego egzaminu. W trakcie kursu ma miejsce sprzężenie zwrotne: opiekun grupy wypowiada się na temat strategii wyszukiwawczej wybranej przez użytkownika jako czwartego członka grupy projektowej. Po dokonaniu oceny wyborów użytkownika, może on wykorzystać inne elementy systemu pomagające rozwiązać problem. Te elementy są dostarczone w tzw. modułach informacyjnych[7][8]. Interaktywne nagranie jest podzielone na pięć części, które odpowiadają fazom procesu badawczego.

Wynikiem współpracy kilku instytucji jest też kurs umiejętności informacyjnych Verkosto-Vatti. Powstał jako kurs Akateemiset opiskelutaidot funkcjonujący na Uniwersytecie Otwartym przy Uniwersytecie w Oulun (Oulun yliopisto). W latach 2003–2006 był rozwijany w ramach Wirtualnego Uniwersytetu tworzonego przez pięć uczelni: Uniwersytet Laponii (Lapin yliopisto), Uniwersytet w Oulu, Uniwersytet Waza (Vaasan yliopisto), College Sztuki i Projektowania (Taideteollinen korkeakoulu), Uniwersytet Techniczny w Lappeenranta (Lappeenrannan teknillinen yliopisto). Koordynatorem projektu został Uniwersytet w Oulu, a każda z uczestniczących w nim instytucji może dostosować kurs do własnych potrzeb[9].

Omawiając problem współpracy bibliotek przy organizowaniu działań e-learningowych z zakresu alfabetyzacji informacyjnej, warto wspomnieć projekt EDUCATE realizowany w latach 1994–1997 w ramach European Union Telematics for Libraries programme i kontynuowany w latach późniejszych w ramach m.in. projektu DEDICATE. Ostatni z wymienionych projektów był realizowany przez Uniwersytet Techniczny w Göteborgu (Chalmers Tekniska Högskola – koordynator), Helsiński Uniwersytet Techniczny w Espoo (Tekniska Högskolan w Espoo), Uniwersytet w Kownie, Uniwersytet w Linköping (Linköpings Universitet), Bibliotekę Naukową Uniwersytetu Technicznego w Rydze (Rigas Tehniska Universitate), Department of Information Studies przy Uniwersytecie w Sheffield, Uniwersytet w Tallinie (Tallinna Ülikool), Uniwersytet w Veszprem (Pannon Egyetem) oraz Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją (ICIMSS) działające na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Jego celem było nie tylko przygotowanie kursów realizowanych zdalnie, wspomagających rozwój umiejętności sprawnego posługiwania się informacją, ale również przygotowanie przyszłych instruktorów/e-mentorów poprzez zorganizowanie szkoleń on-line specjalnie dla nich[10][11][12]. Wypracowane przez biblioteki kilku krajów Unii Europejskich zasady i praktyki przy tworzeniu szkoleń on-line z zakresu IL są stosowane do dziś. Z materiałów dotyczących umiejętności posługiwania się informacją przygotowanych w ramach Into Info (projekt towarzyszący DEDICATE) można nadal korzystać, np. w Bibliotece Uniwersytetu w Oulun (http://www.kirjasto.oulu.fi/index.php?id=783).

Powyżej przedstawiono tylko kilka przykładów, ale są one dowodem na to, że przy realizacji elektronicznych kursów z zakresu IL współpraca pomiędzy bibliotekami może przynieść bardzo dobre efekty. I chociaż dzisiaj większość wspomnianych bibliotek przygotowuje samodzielnie kursy z zakresu alfabetyzacji informacyjnej, to doświadczenia zebrane podczas współpracy z pewnością ułatwiają te przygotowania.

Formy kursów

Formy kursów on-line realizowane przez poszczególne biblioteki są bardzo różne. Niezwykle popularne są e-tutoriale, czyli elektroniczne podręczniki. Niektóre są bardzo proste – w zasadzie to uporządkowany zbiór stron WWW, PDF, prezentacji PowerPoint itp., na których wyjaśnia się podstawy wyszukiwania informacji w bibliotece i poza nią oraz możliwości wykorzystania informacji w etyczny sposób. Nie zawierają w zasadzie interaktywnych elementów, mają charakter statyczny. Przykładem takiego e-tutoriala może być Metsätiedon hankinta (http://www.joensuu.fi/library/metku/) – kurs oferowany przez Bibliotekę Uniwersytetu Joensuun (Joensuun yliopisto kirjasto). Jest to zestaw tekstów dotyczących wyszukiwania i pozyskiwania informacji wraz z odpowiednimi przykładami. Użytkownik przechodzi do poszczególnych partii materiału, wybierając ich tytuły z bocznego menu.

Biblioteki dość często przygotowują wiele kursów/e-tutoriali ze względu na zróżnicowane potrzeby użytkowników. Doskonałym przykładem może być tutaj oferta Biblioteki Uniwersytetu w Leicester. Dla wszystkich użytkowników zainteresowanych podnoszeniem kompetencji informacyjnych przygotowano Information Retrieval Skills Tutorial (http://www.le.ac.uk/li/sources/training/irs/irscontents.htm). Ma on strukturę modułową: składa się z sześciu części (Introduction, Information Sources, Planning, Searching, Search Results, Citing references), z których każda to zestaw stron WWW, na których szczegółowo opisano poszczególne zagadnienia. Oprócz tego e-podręcznika biblioteka przygotowała cały zestaw innych pomocy dostępnych z zakładki „Learning support” i pogrupowanych w bloki:

  1. Library Tutorials,
  2. Computer Skills,
  3. General Web Skills,
  4. Information Retrieval in the Sciences,
  5. Internet for Specific Subjects,
  6. Individual Databases.

Analizując ofertę europejskich bibliotek akademickich, można zauważyć, że przygotowują one też e-tutoriale, które chociaż nie zawierają interaktywnych elementów, to nie są tylko zestawem tekstów dydaktycznych, lecz mają charakter prezentacji multimedialnych. Do tej grupy można zaliczyć m.in. eLearning-Tutorials (http://www3.ub.uni-freiburg.de/index.php?id=3089), udostępniany przez Bibliotekę Uniwersytetu we Freiburgu (Universitätsbibliothek Freiburg – UF). Kurs przeznaczony jest do samodzielnego uczenia się w zakresie kompetencji informacyjnych – dotyczy wykorzystania zasobów biblioteki, jej katalogów, baz danych czasopism i gazet dostępnych on-line; eLearning-Tutorials nie obejmuje wszystkich zagadnień związanych z wykorzystaniem informacji, lecz jest ograniczony do prezentacji możliwości wykorzystania informacji w formie elektronicznej. Ma modularną budowę, przy czym pojedyncze moduły są podzielone na mniejsze jednostki tematyczne, np. korzystanie z katalogu podzielono na możliwości wyszukiwania, zamawianie, sprawdzenie konta itp. Prezentacja sposobu postępowania z informacją i jej źródłami ma formę multimedialną: na ekranie pokazane są poszczególne etapy zaopatrzone komentarzem. Kursy on-line w UF nie są uzupełnieniem istniejących kursów stacjonarnych, lecz oddzielną jednostką, która stanowi pomoc dla wszystkich zainteresowanych. Dodatkowo biblioteka UF udostępnia również UB-Tutor – fachliche Benutzungshilfen – przewodnik, w którym zaprezentowano ofertę informacyjną z różnych dziedzin wiedzy (zwłaszcza bazy danych, biblioteki cyfrowe itp.) oraz możliwości wyszukiwania informacji dla każdej dziedziny poparte konkretnymi przykładami. Chociaż struktura kursów Biblioteki Uniwersyteckiej we Freiburgu jest bardzo przejrzysta i umożliwia łatwe dotarcie do omówienia wybranych problemów, to forma prezentacji multimedialnej nie daje możliwości interakcji i nie aktywizuje uczących się.

Coraz częściej biblioteki, przygotowując e-tutoriale, decydują się na włączenie do nich interaktywnych elementów – chociaż w niewielkim stopniu. Zazwyczaj chodzi o możliwość sprawdzenia umiejętności uczącego się, czyli zamieszczone zostają różne testy (zarówno końcowe, jak i dotyczące bieżąco realizowanych treści). Takie formy kształcenia zdecydowanie bardziej aktywizują ludzi, dając jednocześnie możliwość weryfikacji rzeczywistych postępów w nauce. Studenci mają okazję zapoznać się z materiałami, czy to poprzez witrynę biblioteki z e-tutoriali, czy uczestnicząc w tradycyjnych szkoleniach, ale test zaliczeniowy zdają poprzez Internet. Tak jest np. w Bibliotece Uniwersytetu w Tampere (Tampeeren yliopiston kirjasto), która oferuje m.in. możliwość skorzystania z Tiedonhakuopas (http://www.uta.fi/laitokset/kirjasto/opetus/jatkoopiskelija) – przewodnika on-line przygotowującego do wyszukiwania informacji z zakresu medycyny, lingwistyki i edukacji. W roku akademickim 2006/07 biblioteka przygotowała też wykład wideo, zawierający część teoretyczną dotyczącą umiejętności wyszukiwania i wykorzystywania informacji, który jest dostępny dla użytkowników wewnętrznej sieci uczelni, oraz dostępne dla wszystkich opracowanie Tiedonhankinnan Perusteet (http://www.uta.fi/laitokset/kirjasto/opetus/tiedonhankinnanperusteet/kauppatdk/index.html). Wykład stanowi pierwszą część kursu z zakresu IL, dopełnieniem jest e-tutorial. Każdy student może uczyć się z niego samodzielnie bądź traktować ten materiał jako pomocniczy w tradycyjnych szkoleniach z wyszukiwania informacji, które na wielu kierunkach Uniwersytetu w Tampere są obowiązkowe i za które otrzymuje się punkty ECTS. Jesienią 2006 r. został udostępniony także specjalny test sprawdzający przeznaczony dla osób, które już przeszły kursy z wyszukiwania informacji lub są przekonane, że mają odpowiednie kompetencje w tym zakresie. Test – egzamin (Tiedonhankinnan perusteiden sähköinen tentti) studenci wykonują na miejscu w bibliotece, ale przeprowadza się go poprzez Sähköinen tenttipalvelu /Electronic Exam Service wykorzystujący platformę Moodle. Na czas rozwiązywania testu nie ma możliwości dostępu do e-maila i innych programów – nie można więc oszukiwać. Na egzaminie każdy student otrzymuje własny zestaw 40 przypadkowo dobranych pytań wielokrotnego wyboru (spośród 183). Czas na wykonanie to 40 minut. Ażeby zdać egzamin, trzeba poprawnie rozwiązać 70% zadań. Otrzymuje się wówczas dwa punkty. Student ma prawo zdawać dwa razy test w postaci elektronicznej – później można zaliczyć kurs z wyszukiwania informacji, jedynie uczęszczając na tradycyjne zajęcia[13].

Biblioteka Uniwersytetu w Tampere przygotowała także krótki kurs w języku angielskim: Basics Information of Seeking (http://www.uta.fi/laitokset/kirjasto/english/guides/information_seeking/), którego zadaniem jest zaznajomienie studiujących z biblioteką oraz różnymi źródłami informacji, możliwościami budowania strategii wyszukiwawczej, elementami oceny informacji oraz zasadami jej cytowania. Na końcu dostępne są ćwiczenia – dla poszczególnych grup realizujących szkolenie z tego zakresu, które przesyła się bezpośrednio z formularza do osób odpowiedzialnych za kurs. Podobną w formie ofertę szkolenia on-line przygotowały biblioteki Czeskiego Uniwersytetu Technicznego w Pradze (Knihovny České vysoké učení technické v Praze) (http://knihovny.cvut.cz/en/vychova/vyuka-fs/index.html). Na uczelni tej w roku akademickim 2007/08 uruchomiono w tradycyjnej formie fakultatywne zajęcia: Informační zdroje (źródła informacji), które można zaliczyć w trybie zdalnym. Ze strony biblioteki dostępne są dla wszystkich materiały dydaktyczne: terminologia, literatura, zagadnienia ogólne. Inne materiały (w postaci prezentacji PowerPoint) oraz test zaliczeniowy są dostępne dopiero po zalogowaniu. Inną propozycją ČVUT jest Information Literacy Course – obowiązkowy dla studentów IV semestru anglistyki. Zarówno materiały dydaktyczne, jak i test końcowy do niego są dostępne ze strony biblioteki – można z nich jednak korzystać dopiero po zalogowaniu.

Biblioteki ČVUT uruchomiły również Kurz informační výchovy (http://knihovny.cvut.cz/cz/vychova/infvychova.htm), który został przygotowany przez pracowników działu informacyjnego (Výpočetní a informační centrum VIC ČVUT). Jest on prowadzony przez Internet. Umożliwia wszystkim zainteresowanym zapoznanie się z bibliotekami i ich usługami oraz zagadnieniami sprawnego i efektywnego posługiwania się informacją i źródłami informacji. Dla środowiska akademickiego jest on również związany z dodatkowym obowiązkiem: ma wytworzyć nawyk prawidłowego śledzenia literatury fachowej i wykorzystywania jej do studiowania i pisania tekstów naukowych i fachowych. Kurs składa się z trzech modułów uporządkowanych według stopnia trudności. Stopień 1. obejmuje zagadnienia, takie jak: podstawy informacji fachowej i naukowej, posługiwanie się biblioteką, typy źródeł informacji, sposób ich wyszukiwania w bibliotekach i innych instytucjach naukowych. Stopień 2. dotyczy bibliograficznych baz danych jako ważnego źródła informacji oraz przybliża możliwości pozyskiwania źródeł informacji z Internetu. W drugim module znajdują się także informacje na temat tego, jak przygotować i pisać teksty naukowe oraz jak stosować cytaty bibliograficzne, podjęto także problem praw autorskich i ich ochrony. W czasie kursu można przetestować swoją wiedzę i umiejętności za pomocą testu on-line. Studenci przystępujący do testu muszą podać hasło. Warto zaznaczyć, że jest on dostępny również w języku angielskim. Stopień 3. to kurs przeznaczony dla użytkowników zaawansowanych, którzy chcą się dowiedzieć więcej o możliwościach wykorzystania źródeł informacji dla poszczególnych dziedzin wiedzy, chcieliby stworzyć własne bazy danych źródeł informacji i dokumentów lub zaznajomić się ze społecznościami profesjonalistów z danej dziedziny.

Obok bibliotek, które zasoby dydaktyczne prezentują na własnych witrynach, a platformę e-learningową wykorzystują do przeprowadzenia testu sprawdzającego, są instytucje, które cały kurs udostępniają na platformach do kształcenia zdalnego. Narzędzia takie, jak LMS (Learning Management System) czy LCMS (Learning Content Management System), zdecydowanie dają twórcom kursów oraz ich odbiorcom więcej możliwości. Pozwalają na prowadzenie szkoleń zarówno o charakterze asynchronicznym, jak i synchronicznym. Jedną z popularniejszych platform e-learningowych ILIAS wykorzystuje Biblioteka Uniwersytetu w Konstancji (Bibliothek der Universität Konstanz; http://ilias.ub.uni-konstanz.de/ilias3/), która właśnie w oparciu o LMS przygotowała kilka zestawów kursów. Są to: Informationskompetenz Kurs, Information Literacy (angielska wersja pierwszego, lecz bez ćwiczeń), KOPILOT (kurs dla doktorantów w języku angielskim z zestawem ćwiczeń), Datenbankrecherchen (dostępny tylko z kampusu kurs dotyczący baz danych) oraz Informationskompetenz fachspezifisch (dotyczy informacji specjalistycznej). W założeniu najszerzej wykorzystywany Informationskompetenz Kurs to część większego projektu biblioteki z zakresu kompetencji informacyjnych, wspieranego przez Ministerstwo Nauki i Sztuki Badenii-Wirtembergii. Wykorzystany LMS ILAS daje możliwość tworzenia zarówno kursów otwartych, jak i wymagających zalogowania przeznaczonych dla określonej grupy. Dostęp do modułu mogą więc mieć np. uczestnicy seminariów, którzy w ten sposób obok dostępnych publicznie materiałów, otrzymują m.in. ćwiczenia, prezentacje, protokoły z przebiegu seminariów, testy do powtórzenia i samooceny. Uczestnicy mają możliwość zaprezentowania własnych refleksji z przebiegu nauki kierownikowi kursu (e-mentorowi) i innym studiującym. Zakres tematyczny obejmuje zagadnienia związane z rozpoznaniem potrzeby informacyjnej, źródłami informacji, strategią wyszukiwawczą, możliwościami cytowania znalezionej informacji, oceną i efektywnym używaniem informacji. Zwraca się uwagę zarówno na zasoby informacyjne biblioteki, jak i Internetu. Kurs składa się z kilku części, obejmujących poszczególne bloki tematyczne. Opiera się głównie na tekście wzbogaconym o ilustracje. Każdy z modułów zaopatrzono w zestaw pytań sprawdzających – test wielokrotnego wyboru, po którego rozwiązaniu uczący się widzą poprawną odpowiedź. Ponieważ doświadczenia pokazały, że proces nauczania w wirtualnej przestrzeni często nie jest w pełni efektywny, w Bibliotece Uniwersyteckiej w Konstancji założono, że uczenie zdalne będzie prowadzone równolegle z tradycyjnym.

Kolejnym przykładem kursu wykorzystującego specjalne oprogramowanie jest Tutorial DISCUS (Developing Information Skills & Competence for University Students; http://discus.tu-harburg.de/login.php) oferowany przez Bibliotekę Uniwersytetu Technicznego w Hamburgu (Universitätsbibliothek der TU Hamburg-Harburg), który powstał dzięki wsparciu senatu Hamburga i E-Learning-Consortium Hamburg (ELCH). Z e-tutoriala mogą korzystać dwie grupy użytkowników: goście, których możliwości są ograniczone do przeglądania materiałów dydaktycznych, i użytkownicy posiadający konto, którzy mają dostęp do większej liczby materiałów i dodatkowych opcji, np. mogą zachować i wywołać statystykę dotyczącą ukończonych już zadań. Strony DISCUS są podzielone na dwie części. Górna część ekranu to główne menu, natomiast szczegółowe informacje i uzupełnienia znajdują się w dolnej części. Obok tekstu omawiającego poszczególne zagadnienia i obrazów je ilustrujących pojawiają się także krótkie sekwencje filmowe z nimi zintegrowane, a także możliwość dostępu do baz danych. Nawigacja wewnątrz pojedynczych części modułów jest graficznie oznaczona tzw. „czerwoną nicią”. Budowa kursu nie jest liniowa, lecz można przechodzić do wybranych części w zależności od potrzeb, a drogę użytkownika graficznie prezentuje właśnie czerwona linia ukazująca się w górnej części strony.

Wszystkie treści kursu zostały opracowane w językach niemieckim i angielskim. Został tu wbudowany test początkowy, który umożliwia zidentyfikowanie tego, co użytkownik już wie w zakresie IL. Istnieje też wersja skrócona kursu obejmująca podstawowe zagadnienia. Każdy moduł zawiera też wykaz tego, co student powinien wiedzieć na dany temat. Materiał jest ciekawie uporządkowany, można go przeglądać w różnej kolejności. W kursie pojawiają się dodatkowo interaktywne elementy: przy niektórych tematach pojawiają się pytania, na które odpowiada się, wybierając jedną z podanych odpowiedzi – przy czym uczący się ma możliwość sprawdzenia poprawności swojego wyboru. DISCUS jest kursem, którego głównym założeniem jest samokształcenie w zakresie kompetencji informacyjnych. Sposób jego przygotowania nakłania do aktywnego uczenia się: m.in. poprzez poszukiwania w bazach danych lub przez odpowiedzi na pytania. Umożliwia wypracowanie przez studenta własnej metodyki uczenia się, dokonania analizy i oceny własnych uzdolnień i przyzwyczajeń. Biblioteka Uniwersytetu w Hamburgu udostępnia także inny kurs on-line: VISION (Virtual Services for Information Online; http://www.vision.tu-harburg.de). Jest on również dostępny z platformy e-learningowej uczelni. Dotyczy wykorzystywania zasobów Internetu. Dla osób korzystających z wewnętrznej sieci dostępny jest także BibTutor – support when searching!, który wspomaga użytkownika i zapoznaje go z wyszukiwaniem w katalogach bibliotecznych i bazach danych odpowiednich do jego potrzeb. Biblioteka próbuje także w zupełnie inny sposób zmotywować użytkowników do zaznajomienia się z nią i jej zbiorami, a także z ciekawymi zasobami Internetu. Na stronie biblioteki dostępna jest dotycząca tych zagadnień gra komputerowa „Letterheinz” (http://www.tub.tu-harburg.de/4249.html).

Inny przykład wykorzystania platformy e-learningowej do prowadzenia działań z zakresu alfabetyzacji informacyjnej to kurs i-Spy oferowany przez University of Hertfordshire. Jest to jeden z projektów powstałych w ramach Blended Learning Unit tejże uczelni i jest dostępny z platformy StudyNet (http://www.studynet2.herts.ac.uk/open_index.html). W uczelni funkcjonują trzy Learning Resource Centres (połączenie biblioteki z pracowniami komputerowymi i miejscem do nauki), a większość usług informacyjnych jest realizowanych wspólnie poprzez StudyNet. W związku z tym i-Spy nie jest związany ściśle z biblioteką, lecz funkcjonowaniem Learning & Information Services uczelni. Studenci posiadający swoje konta w sieci uczelnianej mają dostęp do materiałów dydaktycznych, pytań sprawdzających, kontaktu z e-mentorem. Kurs jest dostępny również dla tzw. gości, którzy nie mogą jednak korzystać ze wszystkich opcji, jakie daje StudyNet. Kurs jest podzielony na trzy moduły tematyczne: Connecting with information, Interacting with information, Making use of information, można jednak swobodnie poruszać się pomiędzy nimi. W ramach każdego z nich znajduje się zestaw materiałów, przy którym pojawia się również informacja o poziomie zaawansowania (beginner, experienced). Są to materiały dotyczące takich zagadnień jak: zasoby biblioteki, źródła informacji, strategia wyszukiwawcza, cytaty bibliograficzne, myślenie krytyczne i ocena informacji, prezentacja informacji. Do wielu materiałów dołączono zestawy ćwiczeń (w formie testu)[14]. I-Spy to nie jedyna oferta edukacyjna z zakresu IL realizowana poprzez Internet w University of Hertfordshire. Na platformie StudyNet jest dostęp do obszernego zestawu pomocy zarówno w formie prezentacji multimedialnych, jak i tekstowej. Obejmuje on problemy korzystania z zasobów Learning Resource Centres, baz danych, zasobów Internetu, problemy tworzenia cytat bibliograficznych, pomoc dla studentów z zagranicy czy niepełnosprawnych.

Jak wynika z tego – z konieczności krótkiego – przeglądu ofert e-learningowych z zakresu information literacy realizowanych przez europejskie biblioteki akademickie, propozycje tych instytucji są w zakresie formy bardzo różnorodne. Tego typu kursy są przygotowywane przez bibliotekę bądź przez uczelnię, mają charakter obligatoryjny bądź fakultatywny, formę otwartą bądź zamkniętą (dostępne są wówczas tylko dla zapisanych na kurs osób). Bywa, że kurs jest częściowo dostępny dla wszystkich, ale pełnię jego możliwości uczestnicy mogą poznać dopiero po autoryzacji. Mają wówczas dostęp nie tylko do materiałów dydaktycznych, ale i do specjalnie przygotowanych ćwiczeń, testów samooceny i możliwość kontaktu z prowadzącymi kurs i z innymi jego uczestnikami. Bardzo często stosowane przez biblioteki rozwiązanie to udostępnianie z ich witryn podręczników/przewodników (e-tutorials) wspomagających samokształcenie w zakresie IL. Coraz częściej zawierają one interaktywne elementy – zwłaszcza ćwiczenia pomagające ocenić stan wiedzy i umiejętności uczących się. W takim przypadku trudno w zasadzie mówić o kursie – jest to raczej forma elektronicznego podręcznika służąca do autoedukacji, jednak to właśnie tę formę kształcenia użytkowników informacji przygotowuje wiele bibliotek akademickich. Można uznać, że jest to optymalne rozwiązanie zwłaszcza w bibliotekach funkcjonujących przy uczelniach, które nie organizują tradycyjnych kursów w tym zakresie, nie wymagają uczestnictwa w nich od swoich studentów.

Możliwości prowadzenia e-learningu przez biblioteki jest wiele – wybór formy zależy od bardzo wielu czynników. Warto jednak podążać śladem wielu europejskich bibliotek akademickich i prowadzić jakiekolwiek szkolenia z zakresu alfabetyzacji informacyjnej, wykorzystując do tego Internet. Pomimo sporego nakładu pracy, jaki trzeba włożyć w przygotowanie takich kursów, może się okazać, że jest to łatwiejsze niż zorganizowanie tradycyjnych szkoleń.

Przypisy

[1] Definicja: ability to access, evaluate, and use information from of variety of sources została zaprezentowana m.in. przez Christine Doyle i przyjęła się w środowisku bibliotekarskim. Zobacz: DOYLE, Ch., Outcome Measures for Information Literacy within the National Education Goals of 1990. Final Report to National Forum on Information Literacy. Summary of Findings. W: ERIC [ED351033] [on-line]. 1992 [Dostęp 12 listopada 2008]. Dostępny w World Wide Web: http://www.eric.ed.gov/ERICDocs/data/ericdocs2sql/content_storage_01/0000019b/80/13/2c/6e.pdf.

[2] HYLA, M., Przewodnik po e-learningu. Kraków: Oficyna Ekonomiczna, 2005, s. 338.

[3] NOJSZEWSKI, D., Platformy e-learningowe w polskich placówkach edukacyjnych. W: e-mentor [on-line]. 2003, nr 2 [Dostęp 5 lutego 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=2&id=20.

[4] Wszystkie podane odesłania do stron internetowych przedstawiają wersję aktualną na 28.04.2009 r.

[5] Biblioteki Uniwersytetu w Helsinkach to złożona sieć. Obejmuje m.in.: Fińską Bibliotekę Narodową (Kansalliskirjasto) oraz biblioteki uniwersyteckie w czterech kampusach.

[6] JUNTUNEN, A. [i in.], Supporting Information Literacy Learning in Finish Universities – Standards, Projects, Educating Online. W: Creating Knowledge IV: Empowering the Student through Cross-Institutional Collaboration, Copenhagen, Denmark 2006 [on-line]. 2006 [Dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ck-iv.dk/papers/JuntunenLehtoSaartiTevaniemi%20Supporting%20information%20literacy%20learning%20.pdf.

[7] SKAGEN, T. [i in.], Empowering students through information literacy in the physical and virtual classrooms: Cross-institutional collaboration between library and faculty and between two Scandinavian university libraries. W: Creating Knowledge IV: Empowering the Student through Cross-Institutional Collaboration [on-line]. Copenhagen, 2006 [Dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ck-iv.dk/papers/SkagenBlaabjergTorrasHansen%20Empowering%20students%20through%20information%20literacy.pdf.

[8] BLAABJERG, N. J., User Centred Information Literacy Education - Application of Multimedia in E-learning and Blended Learning. W: SWIM [on-line]. 2005 [Dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.swiminfo.dk/pdf/EISTA05_E721YC.pdf.

[9] Verkosto – Vatti [on-line]. [dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oulu.fi/verkostovatti/; PURA, K., New project adapts academic study skills course for multi-university use. W: Finnish Virtual University Newsletter [on-line]. January – February 2005 [Dostęp 5 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.virtuaaliyliopisto.fi/vy_svy_tiedote_0502_eng.asp.

[10] CZYŻAK, D., DEDICATE w Toruniu. Biuletyn EBIB [on-line]. 2000, nr 2 [Dostęp 24 stycznia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib-sp2/czyzak.html.

[11] DEDICATE Presentations [on-line]. 1999 [Dostęp 12 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://educate.lib.chalmers.se/dedicate/pres/present.html.

[12] Into Info [on-line]. 2007 [Dostęp 12 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://educate.lib.chalmers.se/index.html.

[13] JUNTUNEN, A. [i in.], dz. cyt.

[14] Welcome to i-Spy [on-line]. 2004 [Dostęp 12 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.studynet2.herts.ac.uk/ptl/common/LIS.nsf/lis/ispy.

Bibliografia

  1. BLAABJERG, N. J., User Centred Information Literacy Education - Application of Multimedia in E-learning and Blended Learning. W: SWIM [on-line]. 2005 [Dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.swiminfo.dk/pdf/EISTA05_E721YC.pdf.
  2. CZYŻAK, D., DEDICATE w Toruniu. Biuletyn EBIB [on-line]. 2000, nr 2 [Dostęp 24 stycznia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oss.wroc.pl/biuletyn/ebib-sp2/czyzak.html.
  3. DEDICATE Presentations [on-line]. 1999 [Dostęp 12 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://educate.lib.chalmers.se/dedicate/pres/present.html
  4. DOYLE, Ch., Outcome Measures for Information Literacy within the National Education Goals of 1990. Final Report to National Forum on Information Literacy. Summary of Findings. W: ERIC [ED351033] [on-line]. 1992 [Dostęp 12 listopada 2008]. Dostępny w World Wide Web: http://www.eric.ed.gov/ERICDocs/data/ericdocs2sql/content_storage_01/0000019b/80/13/2c/6e.pdf.
  5. HYLA, M., Przewodnik po e-learningu. Kraków: Oficyna Ekonomiczna, 2005. ISBN 83-89355-75-2.
  6. Into Info [on-line]. 2007 [Dostęp 12 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://educate.lib.chalmers.se/index.html.
  7. JUNTUNEN, A. [i in.], Supporting Information Literacy Learning in Finish Universities – Standards, Projects, Educating Online. W: Creating Knowledge IV: Empowering the Student through Cross-Institutional Collaboration, Copenhagen, Denmark 2006 [on-line]. 2006 [Dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ck-iv.dk/papers/JuntunenLehtoSaartiTevaniemi%20Supporting%20information%20literacy%20learning%20.pdf.
  8. NOJSZEWSKI, D., Platformy e-learningowe w polskich placówkach edukacyjnych. W: e-mentor [on-line]. 2003, nr 2 [Dostęp 5 lutego 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.e-mentor.edu.pl/artykul_v2.php?numer=2&id=20.
  9. PURA, K., New project adapts academic study skills course for multi-university use W: Finnish Virtual University Newsletter [on-line]. January – February 2005 [Dostęp 5 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.virtuaaliyliopisto.fi/vy_svy_tiedote_0502_eng.asp.
  10. SKAGEN, T. [i in.], Empowering students through information literacy in the physical and virtual classrooms: Cross-institutional collaboration between library and faculty and between two Scandinavian university libraries. W: Creating Knowledge IV: Empowering the Student through Cross-Institutional Collaboration [on-line]. Copenhagen 2006 [Dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.ck-iv.dk/papers/SkagenBlaabjergTorrasHansen%20Empowering%20students%20through%20information%20literacy.pdf.
  11. Verkosto – Vatti [on-line]. [dostęp 30 marca 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.oulu.fi/verkostovatti/.
  12. Welcome to i-Spy [on-line]. 2004 [Dostęp 12 kwietnia 2009]. Dostępny w World Wide Web: http://www.studynet2.herts.ac.uk/ptl/common/LIS.nsf/lis/ispy.
 Początek strony



Alfabetyzacja informacyjna w formie e-learningu w wybranych europejskich bibliotekach akademickich / Ewa J. Kurkowska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska - Nr 4/2009 (104) maj. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2010. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2010/104/a.php?kurkowska. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187