Nr 10/2007 (91), Nowe kierunki badań bibliotekoznawczych. Artykuł |
Anna Marcol
| |||
Do 30 września 1997 r. asystenci Zakładu a następnie Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Śląskiego [dalej: IBiIN UŚ] w Katowicach mogli ubiegać się o uzyskanie stopnia doktora nauk humanistycznych na Wydziale Filologicznym wyłącznie w zakresie literaturoznawstwa lub językoznawstwa albo też starać się o stopień doktora z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej na innych uczelniach (Uniwersytecie Wrocławskim i Uniwersytecie Łódzkim). Niektóre osoby piszące rozprawy o tematyce z pogranicza dwóch dyscyplin korzystały również z możliwości, jakie dawał Uniwersytet Warszawski. Na tym etapie powstały prace z zakresu kultury literackiej i dziejów czytelnictwa, historii prasy, historii bibliotek w regionie Śląska i Zagłębia, a także bibliotekarstwa za granicą. Od 1 października 1997 r. Wydział Filologiczny UŚ posiada uprawnienia do nadawania stopnia doktora nauk humanistycznych w zakresie bibliologii. Studia doktoranckie prowadzono aż do 30 września 2006 r. w ramach Studium Doktoranckiego Wydziału Filologicznego o profilu literaturoznawczym, co oznaczało wspólny udział w wykładach monograficznych i metodologicznych osób przygotowujących rozprawy z dziedzin bibliologii oraz literaturoznawstwa. Ponadto program studiów przewidywał zajęcia z zakresu filozofii bądź estetyki oraz specjalistyczne, ukierunkowane seminaria doktoranckie. Dysertacje obronione do 30 września 2006 r. pod opieką prof. dr hab. Ireny Sochy dotyczyły dziejów śląskich bibliotek i księgozbiorów[1], prace promowane przez prof. UŚ dr. hab. Leonarda Ogiermana stanowiły analizę stanu zniszczeń księgozbiorów oraz omówienie zagadnień konserwacji książki[2], natomiast pod kierunkiem prof. zw. dr. hab. Mariana Huczka powstały rozprawy z zakresu promocji i marketingu[3]. W ramach seminarium prof. dr. hab. Zbigniewa Żmigrodzkiego rozpoznawano problemy komputeryzacji i zautomatyzowanych systemów informacyjno-wyszukiwawczych w bibliotekach szkół wyższych[4], seminarium prowadzone przez prof. zw. dr hab. Krystynę Heską-Kwaśniewicz zajęło się kulturą czytelniczą na Górnym Śląsku oraz problematyką recepcji literatury dla młodego odbiorcy[5], z kolei doktoranci prof. dr hab. Elżbiety Gondek poruszali wybrane problemy teorii bibliografii oraz odtwarzali i analizowali dokumentację dawnego i współczesnego ruchu wydawniczego[6]. Tabela 1. Statystyka prac doktorskich doktorantów IBiIN UŚ do końca 2006 r.
Źródło: Zestawienie wykonano na podstawie dokumentacji IBiIN UŚ. W czasie, gdy Wydział Filologiczny UŚ posiadał uprawnienia do nadawania stopnia doktora nauk humanistycznych z zakresu bibliologii otwarto 27, a sfinalizowano 20 przewodów doktorskich osób związanych ze studiami oraz realizujących doktoraty poza studiami pod opieką 11 profesorów i doktorów habilitowanych Uniwersytetu Śląskiego (tabela 1), a ponadto otwarto przewody doktorantów spoza katowickiej placówki, którzy napisali rozprawy pod kierunkiem promotorów z Akademii Pedagogicznej w Krakowie (stopień doktora uzyskały dwie osoby) i Uniwersytetu Jagiellońskiego (stopień doktora nadano czterem osobom). Do 2006 r. przewody doktorantów zewnętrznych otwarło czterech samodzielnych pracowników naukowych spoza Uniwersytetu Śląskiego: prof. zw. dr hab. Jerzy Jarowiecki, prof. UJ Wanda Pindlowa, prof. AP dr hab. Krzysztof Woźniakowski, dr hab. Wiesław Babik (tabela 2). Kolejne przewody zostaną otwarte w 2007 r. Tabela 2. Statystyka doktoratów realizowanych indywidualnie poza studiami do końca 2006 r.
Źródło: Zestawienie wykonano na podstawie dokumentacji IBiIN UŚ. Od 1 października 2006 r. studia III stopnia z zakresu bibliologii prowadzone są już odrębnie, tym samym doktoranci poznają metodologię własnej dziedziny, przekazywaną w formie wykładów przez wszystkich profesorów i doktorów habilitowanych IBiIN UŚ. Zespół profesorski reprezentuje różne specjalizacje naukowe, toteż zajęcia z doktorantami zostały uporządkowane w kilku blokach tematycznych według podejść badawczych występujących w historii książki, wiedzy o bibliotece, prasoznawstwie, teorii komunikacji społecznej, socjologii kultury, ze szczególnym uwzględnieniem jakościowego oraz ilościowego opisu i interpretacji różnych sfer kultury książki. Od początku istnienia studiów doktoranckich na Wydziale Filologicznym doktorantów przyjmowano w drodze konkursu – egzaminu wstępnego, w czasie którego grupa absolwentów z kierunku bibliotekoznawstwo i informacja naukowa, a także innych osób zamierzających pisać prace bibliologiczne, przechodziła proces kwalifikacyjny razem z absolwentami kulturoznawstwa przed wspólną wydziałową komisją. Taki też typ kwalifikacji wstępnej zorganizowano jeszcze dla kandydatów na studia III stopnia w roku akademickim 2006/2007. Liczba przyjętych na studia stacjonarne jest ograniczona i zależna od przyznawanych miejsc stypendialnych (zwykle są to stypendia dla jednej, dwóch osób w ogólnej puli stypendiów przyznawanych 10 instytutom na Wydziale) i możliwości zabezpieczenia przez Instytut liczby godzin dydaktycznych. Do roku 2005/2006 prowadzono też nabór na studia niestypendialne. Od 1 października 2006 r. zrezygnowano z przyjmowania takich kandydatów, proponując im udział w seminariach indywidualnych, niepłatnych na etapie pisania rozpraw. Pozwala to dowolnie dysponować czasem, nie zmusza osób pracujących zawodowo do bezwzględnego dostosowania tempa pracy nad rozprawą do czteroletniego cyklu studiów. Instytut w ramach polityki kadrowej, wspierającej awansowanie nowo wypromowanych doktorów habilitowanych oraz uczelnianych profesorów nadzwyczajnych, przyznaje im prawo do objęcia opieką doktorantów stacjonarnych. Po awansowaniu profesora automatycznie staje się on organizatorem własnego seminarium skupiającego osoby zmierzające do uzyskanie doktoratu poza systemem studiów trzeciego stopnia. Z tego powodu lista promotorów opiekujących się studiującymi stacjonarnie nie odzwierciedla rzeczywistego zaangażowania się profesorów IBiIN UŚ w pracę z kolejnymi doktorantami. Zainteresowania naukowe aktualnych uczestników studiów trzeciego stopniaStudia doktoranckie w trybie stacjonarnym i niestacjonarnym podjęło 35 osób, którymi opiekuje się 12 promotorów. Grono doktorantów, znajdujących się na poszczególnych latach studiów trzeciego stopnia (I-IV) liczy aktualnie 14 osób: dziewięciu doktorantów stacjonarnych i pięć doktorantek zaocznych[7]. Opiekę naukową nad doktorantami studium stacjonarnego, którzy rozpoczęli studia w latach 2002-2006, sprawuje obecnie – zgodnie z polityką kadrową Dyrekcji IBiIN UŚ – pięciu samodzielnych pracowników naukowych. Dr hab. Maria Kalczyńska, prowadząca badania z zakresu polsko-niemieckich kontaktów kulturowych i biografistyki polonijnej, opiekuje się Agnieszką Łakomy z roku II, Joanną Wróbel z roku II oraz Anną Marcol z roku I. Prof. UŚ dr hab. Leonard Ogierman promuje Agnieszkę Biały z roku II, zainteresowaną problematyką zabytkowych opraw, z kolei prof. dr hab. Danuta Sieradzka podjęła się opieki nad Karolem Maklesem z I roku przygotowującym się do otwarcia przewodu doktorskiego. Cztery doktorantki, które rozpoczęły studia w latach 2002-2004, kończą już pisanie rozpraw. Pod kierunkiem prof. zw. dr hab. Mariana Huczka Wiktoria Pękaty z IV roku studiów bada kulturę organizacyjną, natomiast Aleksandra Szulirz-Ficek z III roku skupiła uwagę na zagadnieniu innowacyjności w bibliotekach. Prof. dr hab. Barbara Stefaniak otoczyła promotorską pomocą powstawanie dysertacji Katarzyny Michalak z IV roku, badającej bibliometrycznie obecność literatury polskiej w zbiorach bibliotek narodowych wybranych krajów Unii Europejskiej, oraz pracę Anny Seweryn z IV roku, przygotowującej analizę bibliometryczną przekładów książek polskich na języki obce. Doktorantki III i IV roku ukończyły jednolite studia magisterskie z zakresu informacji naukowej i bibliotekoznawstwa na specjalizacjach: współczesne bibliotekarstwo oraz informacja naukowa, toteż ich badania, prace naukowe i publikacje koncentrują się wokół problemów organizacji i zarządzania biblioteką, marketingu bibliotecznego, lingwistycznych aspektów informacji naukowej oraz zagadnień związanych z organizacją i metodyką działalności informacyjnej. Ponadto A. Seweryn interesuje się polskimi bibliotekami w Wielkiej Brytanii. W swoich badaniach wykorzystuje doświadczenia, które nabyła podczas stażu naukowo-zawodowego w Instytucie Kultury Polskiej w Londynie. Temat polskiej książki i prasy za granicą, przede wszystkim w Niemczech, jest interesujący dla dwóch doktorantek z I i II roku, które podejmują ten wątek w swoich publikacjach i wystąpieniach naukowych. Wśród zainteresowań badawczych osób przygotowujących się do otwarcia przewodów doktorskich (są to absolwenci trzech specjalizacji: ochrony i konserwacji zbiorów bibliotecznych, informacji naukowej oraz współczesnego bibliotekarstwa) dominują także następujące zagadnienia: edytorstwo i sztuka książki, bibliofilstwo, introligatorstwo, komputeryzacja bibliotek, książka elektroniczna, biblioteki wirtualne, promocja książki i biblioteki oraz tematy z pogranicza bibliologii i literaturoznawstwa (ruch wydawniczy, czytelnictwo, recepcja). Najmłodsi doktoranci w pisanych artykułach, referatach oraz tematyce rozpraw doktorskich niejednokrotnie nawiązują do wątków podjętych w pracach magisterskich, ale w znacznie szerszym kontekście[8]. Dysertacje doktorantek II roku będą dotyczyły rejestracji i katalogowania zabytkowych opraw z Biblioteki Jasnogórskiej, poloników polskich za granicą oraz książki katolickiej. Natomiast doktoranci, którzy rozpoczęli studia w 2006 r. poświęcają uwagę dziejom prasy samorządowej w dwudziestoleciu międzywojennym oraz badaniom rynku dwujęzycznej (polsko-niemieckiej) książki literackiej. Publikacje uczestników katowickich studiów doktoranckich można znaleźć najczęściej na łamach prasy bibliotekarskiej, czasopism poświęconych problematyce informacji naukowej i bibliologii, jak również w wydawnictwach ogłaszanych z inicjatywy IBiIN UŚ[9]. Warto podkreślić, że kilka artykułów i referatów autorstwa doktorantów zostanie opublikowanych w najbliższych miesiącach w tomach zbiorowych. Planowany jest także druk jednej z prac magisterskich po zachodniej stronie Odry. Obowiązki dydaktyczneStudia doktoranckie na Wydziale Filologicznym UŚ pomagają w rozwoju indywidualnych zainteresowań badawczych doktorantów. Nacisk kładzie się przede wszystkim na samodzielną pracę naukową oraz publikowanie i prezentowanie jej wyników na konferencjach[10]. Program studiów został przewidziany na osiem semestrów (w uzasadnionych wypadkach można je przedłużyć o jeden rok). W tym okresie doktoranci są zobowiązani do uczestniczenia w wykładach z metodologii badań (60 godz.) i przedmiotu dodatkowego (60 godz.)[11] oraz w seminariach: kierunkowym i specjalizacyjnym (po 60 godz.), które prowadzą promotorzy (opiekunowie). Od semestru letniego 2005/2006 zajęcia objęte programem otrzymały status zaliczeń rygorowych[12]. Każdy doktorant musi zabiegać o to, by otrzymać wysokie oceny z poszczególnych wykładów i seminariów, gdyż ma wówczas szansę uzyskać stypendium naukowe. Zdobytą wiedzę będzie musiał także zaprezentować w trakcie dwóch egzaminów z przedmiotu specjalistycznego i dodatkowego, do których przystępuje po otwarciu przewodu doktorskiego. Przed publiczną obroną rozprawy doktorskiej należy też zaliczyć egzamin z wybranego języka nowożytnego. Wszyscy doktoranci stacjonarni Uniwersytetu Śląskiego są zobowiązani do pracy dydaktycznej w wymiarze 90. godzin rocznie przez cztery lata trwania studiów[13].Osoby, które studiują w trybie stacjonarnym, mają zatem okazję do zdobycia doświadczenia w roli nauczyciela akademickiego. Jest ono niezbędne przede wszystkim w przypadku tych doktorantów, którzy planują karierę naukową. Uczestnicy studiów III stopnia, realizowanych przez IBiIN UŚ, prowadzą zajęcia, których problematyka pokrywa się zazwyczaj z ich zainteresowaniami badawczymi, tematem pracy doktorskiej lub ukończoną specjalizacją. W ostatnich latach doktorantom powierzano ćwiczenia z takich przedmiotów jak: promocja w bibliotece, komputeryzacja bibliotek, języki informacyjno-wyszukiwawcze, zautomatyzowane systemy informacyjno-wyszukiwawcze, wyszukiwanie informacji w sieciach komputerowych, organizacja i metody działalności informacyjnej, a także jednej z osób, z racji posiadanego zawodu, zdobytego przed studiami magisterskimi – warsztaty konserwatorskie, ochronę zbiorów bibliotecznych oraz dzieje oprawy i praktykę introligatorską. Należy też podkreślić, iż doktoranci stale przygotowują studentów do egzaminów z bibliotekarstwa: gromadzenia, opracowania i udostępniania zbiorów bibliotecznych. Wiedzę z tych przedmiotów przekazują najczęściej osoby, które mają stały kontakt z pracą w bibliotece. Obecnie najdłuższym stażem w zawodzie bibliotekarza mogą się pochwalić: A. Ficek i K. Michalak. W gronie doktorantów jest kilka osób, które zdobywały doświadczenie zawodowe podejmując się wolontariatu m.in. w Bibliotece Śląskiej w Katowicach, Bibliotece Bibliologicznej UŚ oraz Bibliotece Śląskiego Teatru Tańca w Bytomiu. Agnieszka Łakomy miała również możliwość opracowania i uporządkowania zbiorów Biblioteki Związku Polaków w Niemczech (Bochum). Warto dodać, że dwie doktorantki studium stacjonarnego są aktualnie pracownikami Instytutu – zostały zatrudnione na 1 etatu asystenta-doktoranta. Pozostałe osoby pracują poza IBiIN, najczęściej w bibliotekach, gdzie mogą poszerzać umiejętności i fachową wiedzę z zakresu bibliotekoznawstwa. Dla wielu z nich praca zawodowa jest także podstawowym źródłem utrzymania, gdyż tylko nieliczni doktoranci otrzymują stypendia. Obecnie są tylko trzy osoby, które w poprzednich latach dostały się na tzw. miejsca stypendialne, zapewniające uposażenie finansowe przez cały okres trwania studiów doktoranckich[14]. Działalność naukowa i kulturalno-społecznaOsoby, które jeszcze nie otworzyły przewodów doktorskich, poza obowiązkami uczelnianymi i zawodowymi, zajmują się także działalnością kulturalno-społeczną, promocją studiów informacji naukowej i bibliotekoznawstwa oraz dokonań studentów IBiIN w kraju i za granicą[15]. Przystępują też chętnie do różnych towarzystw i stowarzyszeń (m.in. Śląskiego Towarzystwa Miłośników Książki i Grafiki, Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich) lub współpracują z kołami naukowymi, w których już w czasie studiów magisterskich rozwijały swoje zainteresowania badawcze. Przynależnością do największej liczby organizacji może się pochwalić K. Makles, który w latach 2005-2006 pełnił funkcję wiceprzewodniczącego Uczelnianej Rady Samorządu Studenckiego UŚ oraz delegata na Forum Uniwersytetów Polskich i Parlamentu Studentów Rzeczypospolitej Polskiej. W ramach działalności kół naukowych doktoranci realizują własne pomysły i przedsięwzięcia. Popularnością cieszą się warsztaty introligatorskie, które odbywają się w ramach działalności Studenckiego Koła Naukowego Sodalitas Bibliologica Silesiana. Zajęcia, w których uczestniczą nie tylko studenci, lecz także nauczyciele akademiccy, prowadzi A. Biały. Osoby, które niebawem obronią swoje prace doktorskie, działają natomiast w Kole Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich Pracowników IBiIN oraz Sekcji Zarządzania i Marketingu Zarządu Głównego SBP. Należy dodać, że doktorantki dr hab. M. Kalczyńskiej zajęły się działalnością kulturalną i promocją w opolskim Gabinecie Książki i Prasy Polskiej w Niemczech[16] oraz współpracą z niemiecką prasą polonijną. A. Marcol od 2005 r. pisze teksty dla portali internetowych i periodyków ukazujących się po zachodniej stronie Odry, posiada w swoim dorobku kilkanaście tego typu publikacji, popularyzujących pracę środowisk polonijnych i polonofilskich. Zatem studia III stopnia dają uczestnikom wiele satysfakcji, rozwijają umiejętność postrzegania aktualnych zjawisk kultury książki, potrzeb bibliotekarstwa oraz sytuacji w dziedzinie informacji. Jak zostać doktorantem katowickiego IBiIN?Liczba osób, które mogą kształcić się na nieodpłatnych studiach doktoranckich Uniwersytetu Śląskiego jest ograniczona (dla absolwentów IBiIN, którzy ukończyli studia uzupełniające magisterskie w roku akademickim 2005/2006 przewidziano dwa miejsca na studiach stacjonarnych). Nie dziwi zatem, że w tej grupie doktorantów znajdują się najczęściej najlepsi absolwenci swoich roczników, którzy zdobyli wysokie średnie ocen i mogą się pochwalić bardzo dobrze napisanymi pracami magisterskimi. Są to niejednokrotnie osoby, dla których lata poprzedzające ukończenie studiów pierwszego i drugiego stopnia były okresem wytężonej pracy, ale dzięki temu posiadają już pewien dorobek badawczy: pierwsze publikacje i wystąpienia podczas konferencji. Warto zaznaczyć, że taką możliwość zapewniają studentom koła naukowe działające pod patronatem katowickiego IBiIN[17]. Każda osoba, która chce rozpocząć studia doktoranckie z zakresu bibliologii w Katowicach, musi ukończyć humanistyczne studia magisterskie oraz przystąpić do rozmowy kwalifikacyjnej, przeprowadzanej zazwyczaj na początku lipca. Kilka tygodni wcześniej należy złożyć w Dziekanacie Studium Doktoranckiego komplet dokumentów, wśród których powinno się znaleźć m.in.: podanie do JM Rektora Uniwersytetu Śląskiego, CV kandydata, opinia na temat jego osiągnięć (napisana przez samodzielnego pracownika naukowego), deklaracja podjęcia opieki nad przyszłym doktorantem (podpisana przez doktora habilitowanego lub profesora), opis planów naukowych. Nie brakuje absolwentów, którzy chcą się dokształcać na studiach III stopnia oferowanych przez IBiIN, ponieważ uzyskanie stopnia doktora – nawet jeśli nie wiąże się z dalszą karierą uniwersytecką – stwarza możliwość dalszego rozwoju oraz przyspiesza awans zawodowy w miejscu pracy. Dużym zainteresowaniem osób zamierzających pogłębiać swoje zainteresowania badawcze cieszą się przede wszystkim studia stacjonarne, które są nieodpłatne i pozwalają na utrzymywanie częstych kontaktów z instytutem. Kadra instytutu opiekuje się także grupą osób przygotowujących rozprawy doktorskie w ramach seminariów niezależnych od Studium, w trybie indywidualnym, stanowiącym szansę dla wielu zainteresowanych. Aneks nr 1[18]
|
| |||