EBIB Nr 1/2007 (82), Historyczne szpargały. Artykuł Poprzedni artykuNastpny artyku  

 


Wanda A. Ciszewska
Instytut Informacji Naukowej i Bibliologii
Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń

Źródła do badań nad dziejami książki lat 1945-1950




W ostatnich latach zauważyć można intensyfikację badań nad ruchem wydawniczo-księgarskim lat 1945–1950, charakteryzującym się równoległym współistnieniem różnych form działalności gospodarczej: prywatnej, spółdzielczej, stowarzyszeniowej, państwowej, a także kościelnej. W tym pierwszym powojennym okresie do odbudowy ruchu wydawniczego przystąpili przede wszystkim niezależni wydawcy i księgarze, usiłujący bezpośrednio uczestniczyć w życiu umysłowym i kulturalnym społeczeństwa poprzez wydawanie i rozpowszechnianie książki. Sytuację tę oficjalnie tolerowano, chociaż swobodę działania prywatnych wydawców ograniczano sposobami administracyjnymi: nadzorem cenzorskim, reglamentacją papieru, koncesjonowaniem. Jednocześnie pośpiesznie tworzono uspołecznione instytucje wydawnicze, m.in. Spółdzielnię Wydawniczą „Książka” czy Spółdzielnię Wydawniczą „Czytelnik”. Wraz z umacnianiem się władzy ludowej sektor prywatny był systematycznie wypierany, nie zawsze przy użyciu prawnych środków, z rynku wydawniczego, który uznano za element propagandy i kształtowania opinii społecznej. Początkowo poprzestano na walce na słowa, rozpowszechniając w prasie negatywne informacje na temat prywatnej inicjatywy wydawniczej, wnosząc oskarżenia o kierowanie się wyłącznie zyskiem czy wręcz pasożytowanie na kulturze i społeczeństwie. Z czasem, w wyniku umocnienia się centralnego ośrodka polityki wydawniczej, agresja propagandowa stała się niewystarczająca. W pierwszej połowie 1947 roku rozpoczęła się stopniowa likwidacja niepaństwowych i niepartyjnych instytucji wydawniczych, odbywająca się pod hasłem „bitwy o handel”. W rzeczywistości dążono do zniszczenia autonomii kultury i całkowitego jej podporządkowania nowemu systemowi społeczno-ekonomicznemu. W efekcie tych działań w lipcu 1949 roku powołano Centralną Komisję Wydawniczą, koordynującą funkcjonowanie wydawnictw państwowych i spółdzielczych, odpowiedzialną za likwidację wydawnictw prywatnych. Kolejnym etapem było upaństwowienie - z dniem 1 stycznia 1950 roku - wszystkich uspołecznionych księgarni i powołanie do życia Domu Książki, instytucji centralnej odpowiedzialnej za stworzenie jednolitej sieci księgarskiej. W ten sposób lata 1945–1950 tworzą w ruchu wydawniczym i księgarskim odrębny okres nawiązujący do przedwojennej struktury układu wydawniczego.

Ten bardzo interesujący okres w dziejach powojennego ruchu wydawniczo-księgarskiego w Polsce stosukowo rzadko był przedmiotem studiów. Jako jeden z pierwszych pisał o tym Adam Klimowicz w pracy pt. Ruch wydawniczy w latach 1944–1953. Próba charakterystyki statystyczno-bibliograficznej[1], opartej na publikacji Produkcja wydawnicza w latach 1944–1953 w liczbach opracowanej pod kierunkiem Marii Czarnowskiej[2]. Szerzej tę problematykę porusza bogata materiałowo praca Adama Bromberga Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w latach 1944–1964[3]. Wspomnieć wypada jeszcze o kilku pracach Lucjana Bilińskiego dotyczących ruchu wydawniczego w Polsce Ludowej, ale omawiany na łamach niniejszego artykułu okres poruszony jest w nich marginalnie[4].

Po roku 1989 ukazały się publikacje przedstawiające powojenny ruch wydawniczy i księgarski na tle uwarunkowań politycznych. Podstawową pozycją poświęconą tym zagadnieniom jest książka Stanisława Adama Kondka Władza i wydawcy[5]. Podobną tematykę, oficjalny obieg książki w latach 1948–1955, tenże autor omówił w swojej kolejnej pracy, zatytułowanej Papierowa rewolucja[6]. W ostatnim czasie ukazała się publikacja - o bardzo popularnym charakterze - Piotra Kitrasiewicza i Łukasza Gołębiewskiego Rynek książki w Polsce 1944-1989[7], adresowana głównie do studentów, a oparta w zasadzie na podstawowych, już tu wspomnianych, opracowaniach.

Dzieje placówek wydawniczych i księgarskich poszczególnych miast i regionów stały się przedmiotem kilku publikacji. Najczęściej są to jedynie kilkustronicowe szkice informacyjne[8]. Część artykułów ma charakter wspomnień[9] lub – poza wzmianką o ruchu wydawniczo-księgarskim – koncentruje się na przeglądzie druków, które ukazały się na danym terenie po 1945 roku[10]. Krótkich opracowań doczekały się dzieje księgarstwa w Elblągu i Gdańsku[11]; z kolei w Poznaniu ukazał się dwudziestostronicowy przewodnik po wystawie poświęconej ruchowi wydawniczemu lat 1945-1971[12]. Więcej informacji zawierają artykuły o wydawnictwach i księgarniach funkcjonujących w Krakowie i Częstochowie[13], jednak prace te ograniczają się jedynie do prezentacji działalności tychże firm. Stosunkowo najlepiej opracowane zostały dzieje ruchu księgarskiego na Śląsku. Już od roku 1970 ukazywały się publikacje dotyczące Opolszczyzny[14], z kolei dziejami księgarstwa spółdzielczego na Górnym i Dolnym Śląsku zainteresował się Stanisław Zajączkowski[15]. Ponadto w ostatnich latach ukazało się kilka opracowań zbiorowych pod redakcją Marii Pawłowiczowej poświęconych problematyce książki na Śląsku[16]. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje artykuł Ireny Nitsche Katowickie firmy wydawnicze i ich produkcja typograficzna w latach 1945–1950[17]. Problematykę toruńskiego ruchu wydawniczo-księgarskiego tego okresu, poprzedzoną przez artykuły prezentujące działalność miejscowych firm wydawniczych i księgarskich[18], omówiła autorka niniejszego artykułu w pracy pt. Książka w Toruniu w latach 1945–1950. Ruch wydawniczo-księgarski[19].

Powyższe zestawienie nie obejmuje zapewne wszystkich publikacji poświęconych ruchowi wydawniczemu i księgarskiemu lat czterdziestych. W dalszym ciągu brak też prac, które dostarczyłyby bogatszego materiału porównawczego, a tym samym pozwoliły w pełni zaprezentować dorobek wydawniczy danego miasta na tle kraju i porównać go z innymi ośrodkami wydawniczymi. Wydaje się, że otwiera się tu szerokie pole do badań nad historią książki poszczególnych regionów. Przedmiotem dociekań regionalnych badaczy książki winien być ruch wydawniczy i księgarski lat czterdziestych, rozumiany jako całokształt zjawisk związanych z produkcją i dystrybucją wydawnictw. W pierwszej kolejności należy zrekonstruować aktywność poszczególnych oficyn wydawniczych, jak również instytucji i organizacji naukowo-kulturalnych, które z różnych przyczyn występowały z inicjatywą wydawniczą. W kręgu zainteresowań pracowników nauki powinna znaleźć się także działalność prywatnych księgarni nakładowych, jak również spółdzielni księgarskich oraz księgarni sortymentowych, poprzestających na funkcjach typowo handlowych. Celowe wydaje się także podjęcie próby uchwycenia i zarejestrowania, w miarę możliwości, pełnego wykazu wszystkich publikacji, jakie ukazały się w poszczególnych ośrodkach wydawniczych w latach 1945–1950. Efektem końcowym tych prac badawczych mogłoby być opracowanie takich zagadnień, jak: struktura własności oficyn i księgarni, dynamika produkcji wydawniczej w poszczególnych latach, asortyment wydawniczy i księgarski, estetyka druków.

Bez wątpienia w badaniach nad ruchem wydawniczo-księgarskim lat 1945–1950 najważniejszą rolę odgrywają materiały archiwalne przechowywane w różnego rodzaju instytucjach, m.in. w Archiwum Akt Nowych w Warszawie, regionalnych archiwach państwowych, Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, organizacjach kulturalnych (np. w Stowarzyszeniu Dziennikarzy Rzeczpospolitej Polskiej w Warszawie czy Centralnym Archiwum Inco-Veritas Sp. z o.o. w Warszawie) oraz instytucjach, które przejęły dokumentację po firmach funkcjonujących w omawianym okresie.

Wśród dokumentów znajdujących się w archiwach państwowych przeważają materiały związane ze spółdzielczością. Początki spółdzielczości wydawniczo-księgarskiej sięgają lat międzywojennych, kiedy to w środowisku nauczycielskim zaczęły powstawać pierwsze tego typu spółdzielnie[20]: w 1912 roku w Warszawie – Nasz Sklep – Urani oraz w 1914 w Krakowie – Szkolnica. W okresie dwudziestolecia działalność tego typu placówek nie była masowa; ich prawdziwy rozwj przypada na okres okupacji niemieckiej, kiedy to aparatowi spółdzielczemu powierzono organizację obrotu towarowego na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Spółdzielnie księgarskie, funkcjonujące pod nazwą spółdzielczych składnic materiałów piśmiennych, były jedyną polską organizacją gospodarczą dysponującą sporymi środkami materialnymi i możliwością działania. Czynniki te wpłynęły na rolę i znaczenie spółdzielczości w momencie odzyskania niepodległości. Działacze społeczni, do których należał m.in. Stanisław Malawski, uznając, iż masowa produkcja książki leży jedynie w możliwościach ruchu spółdzielczego, postulowali zakładanie spółdzielni wydawniczych i dystrybucję książek poprzez sieć detaliczną księgarni spółdzielczych[21]. W 1946 roku funkcjonowało 57 spółdzielni wydawniczych, które były odpowiedzialne za 17% wydanych tytułów. Stopniowo wprowadzono rozróżnienie na spółdzielnie właściwe, zwane „małymi”, pozostajce w ścisłym związku z księgarniami spółdzielczymi i ich aparatem dystrybucji oraz spółdzielnie „duże”, rozbudowujące własną sieć sklepów i służące celom partii politycznych lub podobnych ugrupowań, które je utworzyły. Do grupy drugiej należały Książka i Wiedza oraz Czytelnik, które pod kierunkiem Jerzego Borejszy dążyły do podporządkowania sobie niezależnej spółdzielczości[22]. Jednocześnie za najlepszy system rozprowadzania książek, ze względu na największe kontakty ze społeczeństwem i stworzenie jednolitego społecznego aparatu rozprowadzania dóbr kultury, uznano spółdzielnie księgarskie. Już w 1946 roku, na podstawie uchwał Zjazdu Księgarstwa Spółdzielczego zorganizowanego w sierpniu 1945 roku, opracowano podstawowe tezy i wytyczne odbudowy księgarstwa spółdzielczego. Planowano zorganizowanie sieci placówek tego typu na terenie całego kraju, przy czym na każde 10 tysięcy mieszkańców przewidywano utworzenie jednego sklepu księgarskiego i dwóch z materiałami papierniczo-piśmiennymi. Już w 1946 roku działało na obszarze Polski 465 sklepów spółdzielczych, w tym 287 należało do spółdzielni księgarskich[23].

Od 1947 roku nastawienie politycznych decydentów do dotychczas propagowanej spółdzielczości uległo zmianie. Rozpoczęta w tym czasie ofensywa ideologiczna, jaką była „bitwa o handel”, uznała niezależną spółdzielczość za formę przedsiębiorczości kapitalistycznej i próbę zamaskowania źle widzianej inicjatywy prywatnej[24]. Skutecznym sposobem walki z tym sektorem gospodarczym okazała się jego reorganizacja. Do 1947 roku, ze względów rewizyjnych i gospodarczych, spdzielnie wydawnicze i księgarskie podlegały dwóm organizacjom: Związkowi Rewizyjnemu Spółdzielni Rzeczpospolitej Polskiej (dalej cyt.: ZRS RP) oraz Społem – Związkowi Gospodarczemu Spółdzielni RP. W listopadzie tego roku zjazd delegatów spółdzielczości przyjął uchwałę o likwidacji tych struktur. 21 maja 1948 roku Sejm uchwalił ustawy o Centralnym Związku Spółdzielczym oraz o centralach spółdzielczo-państwowych, na mocy których powstało 8 central, wśród nich Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich (dalej cyt.: CSWiK)[25]. Kolejnym krokiem było zebranie Rady Nadzorczej CSWiK 11 października 1949 roku, na którym podjęto decyzję o likwidacji spółdzielni „niemających uzasadnienia gospodarczego i społecznego” oraz spółdzielni nieczynnych. W istocie akcja likwidacji i łączenia rozpoczęła się już we wrześniu; wcześniej w lutym 1949 roku na łamach czasopisma branżowego Praca Księgarska zamieszczono artykuł A. Klimowicza dowodzący zbyt dużej liczby księgarni nadmiernego ich rozdrobnienia[26]. Stopniowo wszystkie niezależne spółdzielnie księgarskie i wydawnicze zostały połączone w 14 central wojewódzkich, a następnie upaństwowione. Ostatnim etapem reorganizacji było przekształcenie w grudniu 1949 roku Centrali Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich w Państwowe Przedsiębiorstwo Wyodrębnione nazywane później Domem Książki.

Dzięki ścisłemu nadzorowi instytucji koordynujących ruch spółdzielczy i wynikającej z tego rozbudowanej sprawozdawczości, pozostały z tego okresu bogate materiały archiwalne dotyczące działalności poszczególnych spółdzielni wydawniczych i księgarskich. W pierwszym rzędzie należy tu wymienić archiwalia przechowywane w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN)[27], do których należą zespoły: Centrala Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich w Warszawie (obejmujący 390 jednostek archiwalnych) oraz Centralny Związek Spółdzielczy w Warszawie i Związek Rewizyjny Spółdzielni RP w Warszawie. Wśród przechowywanych w AAN akt znajdują się dokumenty wytworzone przez poszczególne spółdzielnie wydawnicze i księgarnie spółdzielcze w postaci: sprawozdań zawierających roczne bilanse, umów o pracę, protokołów walnych zgromadzeń, rejestrów członków i deklaracji przystąpienia do spółdzielni. Szczególnie cenne są protokoły z dorocznych lustracji i wizytacji przeprowadzanych przez lustratorów ZRS RP i rewidentów CSWiK. W Archiwum Akt Nowych przechowywany jest także niezwykle interesujący zespół Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Warszawie, dopełniający obrazu aktywności poszczególnych firm wydawniczych w latach 1945–1950, zawierający m.in. opinie cenzorów na temat określonych publikacji. Pewnych ogólnych informacji mogą dostarczyć zespoły Ministerstwo Informacji i Propagandy oraz Ministerstwo Oświaty także znajdujące się w Archiwum Akt Nowych. Podobne typy materiałów źródłowych przechowywane są w regionalnych archiwach państwowych, np. w Archiwum Państwowym w Toruniu – zespół Związek Rewizyjny Spółdzielni RP Okręg Pomorski w Toruniu w latach 1945–1948, a w Bydgoszczy – zespół Spółdzielnia Księgarsko-Papiernicza Nauka w Bydgoszczy obejmujący ponad 250 teczek, zawierających materiały dotyczące spółdzielni wydawniczych i księgarskich z terenu Pomorza, zlikwidowanych lub przejętych przez Spółdzielnię Nauka w 1949 roku. W regionalnych archiwach państwowych znajduje się także dokumentacja urzędów administracji państwowej i samorządowej. W Archiwum Państwowym w Bydgoszczy jest to m.in. zespół Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy[28] obejmujący akta przedstawiające odbudowę i rozwój życia kulturalnego, nauki i oświaty oraz akta dotyczące koncesji na prowadzenie przedsiębiorstw handlowych, do których zaliczono również wydawnictwa.



Archiwum Państwowe w Bydgoszczy: 851 Urząd Wojewódzki Pomorski w Bydgoszczy: 3535 Koncesje.

Przy tak bogatym materiale archiwalnym, dotyczącym spółdzielczości wydawniczej i księgarskiej w archiwach państwowych, praktycznie brak źródeł obrazujących aktywność prywatnych wydawców i księgarzy nakładowych, odgrywających istotną rolę wydawniczą w skali całego kraju. Już w roku 1945 wydawcy prywatni opublikowali 55% książek. Tak wysoki udział tej grupy wynikał ze wznowienia działalności firm przedwojennych, ale także z podejmowania inicjatywy wydawniczej przez „wydawców przygodnych”. Tym mianem A. Bromberg[29] określił grupę osób składającą się przede wszystkim z autorów i tłumaczy finansujących druk własnych prac, jak również urzędy i instytucje poprzestające często na druku jednej pozycji. Liczbę wydawców prywatnych w latach 1945–1947 szacowano w całym kraju na 264 firmy obejmujące „zawodowych” wydawców lub księgarzy nakładowych. Dodatkowo do tej grupy należy doliczyć ponad 300 osób samodzielnie finansujących druk swoich utworów. W następnych latach udział sektora prywatnego w produkcji wydawniczej kraju był równie ważki (1946 – 52%, 1947 – 48% produkcji). Od roku 1948 zaznacza się jednak wyraźny spadek; produkcja firm prywatnych stanowi wówczas 33%. W 1949 już tylko 23%, natomiast w roku 1950 w oficynach prywatnych ukazało się zaledwie 8% książek[30].

Bez wątpienia materiałów źródłowych, obrazujących aktywność wydawców i księgarzy prywatnych, należy poszukiwać w instytucjach i organizacjach kulturalnych powiązanych z działalnością danej osoby, jak np. Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczpospolitej Polskiej w Warszawie czy Centralne Archiwum Inco-Veritas Sp. z o.o. w Warszawie lub też archiwa uniwersyteckie. Wiele faktów możliwych jest do ustalenia dzięki dokumentom z akt osobowych Domu Książki, w którym zatrudnienie znaleźli – po likwidacji własnych firm - wykwalifikowani wydawcy i księgarze. Akta te znajdują się najczęściej w dyspozycji instytucji, które przejęły upadające regionalne placówki Domu Książki (np. akta osobowe Domu Książki z terenu Pomorza i Kujaw zostały przejęte przez Matras Spółkę z o.o. w Bydgoszczy).

Poza archiwami zakładowymi również biblioteki obfitują w różnego typu materiały rękopiśmienne. W instytucjach tych przechowywane są np. papiery i korespondencje autorów lub innych osób prywatnych. Wśród takich materiałów możemy odnaleźć m.in. listy od wydawców lub wręcz umowy wydawnicze. W Bibliotece Narodowej w Warszawie znajduje się spuścizna Feliksa Pieczątkowskiego, wydawcy i wiceprezesa Związku Księgarzy Polskich (dalej cyt.: ZKP), który zgromadził bogate materiały dotyczące historii księgarstwa. W dyspozycji Biblioteki Narodowej znajduje się także Archiwum Stowarzyszenia Księgarzy Polskich. Szczególnie cenne są tam kwestionariusze Komisji Weryfikacyjnej ZKP oraz kwestionariusze rejestracyjne firm wydawniczych i księgarskich.



Biblioteka Narodowa w Warszawie: Archiwum SKP: Ankiety ewidencyjne dla księgarń lata 1945–1948, teczka III nr 156–256.

W przypadku prywatnych wydawców i księgarzy najodpowiedniejsze wydaje się odnalezienie jeszcze żyjących osób zaangażowanych w wydawanie i rozpowszechnianie książki - lub ich krewnych - i wykorzystanie zbiorów rodzinnych. Szczególną wartość mają spisane (lub utrwalone w innej postaci) wywiady i relacje ustne osób bezpośrednio zaangażowanych w funkcjonowanie danej oficyny czy księgarni. Także wypowiedzi klientów księgarni, świadków ówczesnych wydarzeń, dopełnią obraz miejscowego rynku wydawniczo-księgarskiego. Doniosłe znaczenie osobistych relacji podkreślał A. Kłossowski, postulując nakłanianie żyjących jeszcze ludzi książki do spisywania swych wspomnień[31]. Zbiory rodzinne nie tylko dostarczą wielu wiadomości, ale też wzbogacą informacje o aktywności firm wydawniczych i księgarskich lat 1945-1950 o materiał fotograficzny.



Toruński księgarz Jan Kwast w magazynie Spółdzielczej Księgarni Nauczycielskiej. Toruń 1950 (zbiory rodziny).

W badaniach nad dziejami książki lat 1945-1950 należy wykorzystać również wszelkie materiały drukowane. Podstawowymi źródłami drukowanymi są wydane w tym okresie wydawnictwa zwarte i ciągłe. Pozycje te muszą być badane zarówno pod względem swej postaci zewnętrznej, jak i przeznaczenia czytelniczego oraz zawartości treściowej. Analiza tekstów głównych tych publikacji ma zasadnicze znaczenie dla badań nad repertuarem wydawniczym i czytelniczym oraz roli książki w działalności kulturalnej, oświatowej i naukowej danego regionu. Analiza tekstów dodatkowych o charakterze księgoznawczym, takich jak: metryczka wydawnicza, noty edytorskie i wydawnicze, ogłoszenia księgarskie zamieszczane na okładkach wydawnictw lub kartach dołączanych na końcu wydrukowanych pozycji, pomoże w odtworzeniu dziejów firm wydawniczych, drukarskich, księgarskich oraz poznaniu procesów związanych z produkcją i dystrybucją książki.

Uchwycenie i zarejestrowanie produkcji wydawniczej poszczególnych oficyn nie jest zadaniem łatwym. Podstawą ustaleń jest Przewodnik Bibliograficzny, jednak w związku z występującymi w nim lukami[32] niezbędna staje się dodatkowa kwerenda. Wykorzystać w tym celu należy zachowane katalogi wydawnicze. Jednocześnie należy przeprowadzić poszukiwania w katalogach lokalnych bibliotek istniejących w latach 1945-1950, korzystając w tym celu także z inwentarzy nabytków, zwłaszcza części obejmujących najwcześniejsze lata funkcjonowania danej biblioteki. Niektóre pozycje bibliograficzne zostaną zarejestrowane wyłącznie na podstawie opisu, często niekompletnego, występującego w źródłach archiwalnych. Wynika to z braku zachowanego egzemplarza w bibliotekach lokalnych i Bibliotece Narodowej, zaczytanego, skonfiskowanego przez cenzurę lub znajdującego się jedynie w rękach prywatnych.

Odrębny typ drukowanych materiałów źródłowych stanowią wszelkie inseraty i anonse prasowe, jak i inne teksty dotyczące firm wydawniczych i księgarskich, zamieszczone na łamach lokalnych dzienników i tygodników wydawanych w latach 1945–1950. Znamienne jest, iż rolę reklamy w tym okresie doceniały przede wszystkim oficyny i księgarnie prywatne. W anonsie dla celów reklamowych, dla udokumentowania powagi i solidności firmy, wydawca czy księgarz podawał datę jej powstania, adres, każdorazowo informował o kolejnej jego zmianie, prezentował ofertę, polecał nowe wydawnictwa, składał życzenia świąteczne klientom, polecając jednocześnie swoje usługi. W ograniczonym zakresie wykorzystywali ją księgarze sortymentowi, którzy informowali jedynie o uruchomieniu firmy i krótko prezentowali własny asortyment. Odmienne informacje zawierają czasopisma branżowe, jak Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego, Praca Księgarska czy Przegląd Księgarski, w których zamieszczano anonse o tytułach poszukiwanych na zlecenie klientów, ogłoszenia o sprzedaży lub likwidacji firmy. W poszukiwaniu anonsów i inseratów, odnoszących się do poszczególnych firm i instytucji, pomocne są wycinki prasowe gromadzone w Bibliotece Narodowej, w tzw. tekach dokumentacyjnych.

Równie cennym drukowanym źródłem informacji są katalogi oficyn i firm księgarskich, kierowane zarówno do nabywców indywidualnych, jak i do księgarzy. Możemy wyróżnić katalogi sortymentowe, nakładowe, komisowe, reklamowe. W większości są to małe kilkustronicowe broszury, zaopatrzone w sygnety firm, zawierające zarówno wykazy dostępnych w sprzedaży wydawnictw własnych, jak i tytuły prac znajdujących się wówczas w przygotowaniu lub w druku. Informują one o wznowieniach lub innym wariancie opracowania graficznego. Bogaty zbiór katalogów i prospektów wydawniczych posiada Biblioteka Narodowa. Ze względu na ich reklamowy charakter, podobnie jak inseratów i anonsów prasowych, informacje w nich zawarte powinny być poddane krytycznej analizie.

Poza wymienionymi powyżej drukowanymi materiałami pomocne okazują się wydawnictwa źródłowe. Publikacje tego rodzaju to m.in. praca Aleksandra Kochańskiego[33] prezentująca akty prawne z lat 1944-1956 czy opracowanie Zbigniewa Świtalskiego[34] zawierające dokumenty dotyczące spółdzielczości. Na uwagę badacza książki zasługują także wydawnictwa bezpośrednio związane z dziejami książki opublikowane w badanym okresie, jak wszelkie wydawnictwa jubileuszowe, przewodniki po wystawach książki, itp.[35]. Warto w tym miejscu wymienić wydany w 1948 roku spis firm zarejestrowanych w Związku Księgarzy Polskich[36]. Wiele cennych informacji mogą wnieść ogłoszone drukiem wspomnienia osób aktywnie zaangażowanych w życie kulturalne i naukowe danego miasta czy regionu[37].

Lata 1945–1950 tworzą w ruchu wydawniczym i księgarskim odrębny okres nawiązujący do przedwojennej struktury układu wydawniczego. Charakteryzuje się on równoległym współistnieniem różnych form działalności gospodarczej: prywatnej, spółdzielczej, stowarzyszeniowej, itp. Poszczególne formy aktywności wydawniczej i księgarskiej wiążą się z wytworzeniem różnego typu dokumentacji źródłowej. Stosunkowo łatwo można odnaleźć materiały archiwalne dotyczące działalności spódzielni, wynikające z ścisłego nadzoru instytucji koordynujących ruch spółdzielczy (ZRSP RP oraz CSWiK). Jednocześnie wiele wysiłku wymaga odtworzenie aktywności prywatnych wydawców i księgarzy oraz wydawców przygodnych. W tym wypadku najlepsze efekty przyniesie korespondencja i zapis relacji jeszcze żyjących osób aktywnie zaangażowanych w wydawanie i rozpowszechnianie książki. Niezwykle istotną rolę odgrywa tutaj czas. Z racji ogromnej ilości materiałów archiwalnych, konieczności wyszukiwania anonsów prasowych, jak i trudności z odnalezieniem żyjących ludzi książki tego okresu, pożądana wydaje się pomoc pracowników regionalnych ośrodków naukowych i kulturalnych.

Przypisy

[1] KLIMOWICZ, A. Ruch wydawniczy w latach 1944–1953. Próba charakterystyki statystyczno-bibliograficznej. Warszawa: Wydaw. Central. Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graf. i Księgarstwa, 1954.

[2] CZARNOWSKA, M. (red). Produkcja wydawnicza w latach 1944–1953 w liczbach. Warszawa: Wydaw. Central. Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graf. i Księgarstwa, 1954.

[3] BROMBERG, A. Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w latach 1944–1964. Wyd. nowe zm. i rozszerz. Warszawa: PIW, 1966.

[4] Prace L. Bilińskiego na ten temat to m.in.: Zarys rozwoju ruchu wydawniczego w Polsce Ludowej. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1977; Książka w Polsce Ludowej: wydawnictwa i księgarstwo. Warszawa: Centrum Ustawicznego Kształcenia Bibliotekarzy, 1981.

[5] KONDEK, S. A. Władza i wydawcy. Warszawa: Biblioteka Narodowa, 1993. ISBN 83-7009-105-9.

[6] Tenże: Papierowa rewolucja. Warszawa: Instytut Książki i Czytelnictwa, 1999. ISBN 83-7009-369-8.

[7] KITRASIEWICZ, P., GOŁĘBIEWSKI, Ł. Rynek książki w Polsce 1944–1989. Warszawa: Biblioteka Analiz, 2005. ISBN 83-89143-48-8.

[8] Mowa tu o artykułach: PODGÓRECZNY, J. Z dziejów księgarstwa w Chojnicach. Księgarz 1969, nr 3, s. 61–62 oraz JURAK, W. Księgarstwo na Warmii i Mazurach w okresie 25-lecia PRL. Księgarz 1970, nr 3, s. 38–41.

[9] PFEIFFER-MILEROWA, H. Z działalności księgarstwa warszawskiego w latach 1945–1949. Księgarz 1978, nr 2, s. 21–32; SZYMAŃSKI, M. Pierwsze powojenne dziesięciolecie. Księgarz 1981, nr 4, s. 19–37.

[10] ALEKSANDROWICZ, J. Wydawnictwa i księgarstwo w Inowrocławiu. In Organizacja działalności kulturalnej Inowrocławia (1945–1981). Cz. 2. Red. J. Sługocki, Bydgoszcz: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, 1982, s. 86–114.

[11] MYSZKIER, M. Przyczynek do historii księgarstwa w Elblągu. Księgarz 1982, nr 4, s. 40–48; ZACHCIAŁ, I. Okres powojenny i teraźniejszość księgarstwa gdańskiego. Księgarz 1977, nr 3, s. 41–48.

[12] MICHAŁOWSKA, M. Ruch wydawniczy w Poznaniu w latach 1945–1971. Poznań: Biblioteka Główna Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, 1972.

[13] FABER, A. Ruch wydawniczy w Krakowie w latach 1945–1948: szkic informacyjny. Rocznik Naukowo-Dydaktyczny WSP w Krakowie. Prace Bibliotekoznawcze II. Kraków 1984, s. 129–174; SPAŁEK, K. Zarys dziejów księgarstwa w Częstochowie do roku 1950. Roczniki Biblioteczne 1973, z. 1–2, s. 179–245.

[14] JUSZCZYK, L. Księgarstwo na ziemi opolskiej w latach 1945–1950. In Księgarstwo w 25-leciu wyzwolonej Opolszczyzny. Opole: Wydaw. Instytutu Śląskiego, 1970, s. 15–19; SOBCZAK, A. Księgarstwo na Opolszczyźnie w latach 1945–1950. Księgarz 1976, nr 3, s. 59–65; NEISCH, K. Książka polska na Opolszczyźnie w pierwszych latach po wyzwoleniu. Wczoraj, Dzisiaj, Jutro 1978, nr 2, s. 21–25.

[15] PAJĄCZKOWSKI, S. Spółdzielnie księgarskie na Górnym Śląsku w latach 1945–1949. Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia XXVII. Wrocław 1976, s. 299–314 oraz Spółdzielnie księgarsko-papiernicze na dolnym Śląsku 1945–1949. Roczniki Biblioteczne 1973, z. 1–2, s. 249–274.

[16] Są to m.in. następujące pozycje: PAWŁOWICZOWA, M. (red.). Książka polska na Śląsku w latach 1922–1945: zarys problematyki. Katowice: Śląsk, 1994. ISBN 8385831681; Tejże. Książka na Śląsku w latach 1945–1956: zarys problematyki. Katowice: Śląsk, 1997. ISBN 8371640293; Tejże. Książka na Śląsku w latach 1956–1989: zarys problematyki. Katowice: Śląsk, 1999. ISBN 8371641761.

[17] NITSCHE, I. Katowickie firmy wydawnicze i ich produkcja typograficzna w latach 1945–1950. In Książka na Śląsku w latach 1945–1956..., s. 358–371.

[18] Zob. m.in.: CISZEWSKA, W. Księgarnia Naukowa T. Szczęsny i S-ka w Toruniu w latach 1945–1950. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia II–III. Toruń 1998, s. 273–315 oraz Jan Kwast (1919–1999). Z dziejów powojennego księgarstwa w Toruniu. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia IV. Toruń 2000, s. 133–144.

[19] Tejże: Książka w Toruniu w latach 1945–1950. Ruch wydawniczo-księgarski. Toruń: Dom Wydawniczy DUET, 2005. ISBN 83-89706-63-6.

[20] MALAWSKI, S. Z dziejów księgarstwa spółdzielczego w Polsce w latach międzywojennych. Księgarz 1966 nr 2, s. 47–48; Kondek, S. A. Władza..., s. 118. Na temat przekształceń własnościowych w ruchu wydawniczym zob. także: BILIŃSKI, L. Zarys rozwoju ruchu wydawniczego w Polsce Ludowej. Warszawa: Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, 1977.

[21] MALAWSKI, S. Księgarstwo spółdzielcze. Cele i zadania. Łódź: Związek Rewizyjny Spółdzielni RP, 1945, s. 24.

[22] KLIMOWICZ, A. Spółdzielcza produkcja książek. Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego 1947, nr 4, s. 59; M. J. Produkcja książek spółdzielni wydawniczych w roku 1948 w liczbach. Praca Księgarska 1949, nr 6, s. 103, 105.

[23] MALAWSKI, S. Księgarstwo spółdzielcze. Cele..., s. 4–5; Tenże: Co osiągnęliśmy? Biuletyn Księgarstwa Spółdzielczego 1946, nr 1–2, s. 5; Tenże: Plan rozbudowy księgarstwa spółdzielczego, tamże 1946, nr 3, s. 19 oraz AAN Warszawa: Związek Rewizyjny Sp. RP 1667 Narodowy plan gospodarczy i plany produkcji spółdzielni księgarskich i wydawniczych na l. 1946–1949, s. 1–3.

[24] KLIMOWICZ, A. Ruch wydawniczy…, s. 15. Autor uznaje uspołecznione instytucje wydawnicze za próbę zakorzenienia odprysku ideologicznego odłupanego od głównego pnia w toku ostrej walki politycznej. Stwierdzenie to jest tym ciekawsze, iż Klimowicz był w latach czterdziestych aktywnym działaczem spółdzielczym.

[25] Centrale zapewniały poszczególnym typom spółdzielni pomoc gospodarczą i instrukcyjno-rewizyjną, natomiast Centralny Związek Spółdzielczy spełniał rolę naczelnej organizacji ruchu spółdzielczego. W następnych latach przyszły kolejne zmiany: w 1949 – ograniczono samorząd spółdzielczy, w 1950 – zlikwidowano 4 z 8 działających central, wśród nich Centralę Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich. Zob.: Świtalski, Z. Spółdzielczość w Polsce Ludowej 1944–1968. Wybór dokumentów. Warszawa: Zakład Wydawnictw CRS, 1970, s. 480–481; Bierzanek, R. Ustawy spółdzielcze z dnia 21 maja 1948 roku. Warszawa: Centralny Zw. Spółdzielczy 1948, passim.

[26] KLIMOWICZ, A. Za mało czy za dużo księgarń? Praca Księgarska 1949, nr 2, s. 17–20; Uchwały o łączeniu spółdzielni księgarskich, tamże, nr 11, s. 205.

[27] Informacja o zasobach archiwalnych na podstawie bazy danych SEZAM, obejmującej spisy zespołów wszystkich polskich archiwów państwowych oraz kilku instytucji naukowych, które przystąpiły do projektu. Na platformie archiwalnej (http://baza.archiwa.gov.pl [dostęp 13 stycznia 2007]), oprócz SEZAM-u udostępnione są także Inwentarze Zespołów Archiwalnych (IZA), PRADZIAD – baza danych o księgach metrykalnych oraz ELA – baza danych Ewidencje Ludności w Archiwach.

[28] BORODIJ, E. Materiały do problematyki lat 1945–1956 w województwie pomorskim (bydgoskim) w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy. In Kujawy i Pomorze w latach 1945–1956. Od zakończenia okupacji niemieckiej do przełomu październikowego. Red. W. Jastrzębowski i M. Krajewski. Włocławek: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna, 2001. s. 172-173.

[29] BROMBERG, A. Książki i wydawcy…1944–1964…, s. 22–23.

[30] STANKIEWICZ, W., Siekierski, S. Kształtowanie się polityki wydawniczej w minionym trzydziestoleciu. Rocznik Biblioteki Narodowej 1974, s. 83; Bromberg, A. Książki i wydawcy...1944-1964…, s. 22–23. Na temat wydawców prywatnych zob. także: Bieńkowska, B., Chamerska, H. Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce, Wrocław: Ossolineum, 1992, s. 96–97.

[31] KŁOSSOWSKI, A. Źródła do badań nad dziejami książki polskiej na obczyźnie. Studia o Książce 1985, R. 15, s. 103.

[32] Przewodnik Bibliograficzny 1944-1947 został ocenzurowany, pominięto w nim „niektóre publikacje zdezaktualizowane”, zob.: Kondek, S. A. Władza…, s. 10.

[33] Kochański, A. Polska 1944–1991: informator historyczny. T. 1: Podział administracyjny, Ważniejsze akty prawne, decyzje i enuncjacje państwowe (1944–1956), Warszawa: Wydaw. Sejmowe, 1996. ISBN 8370592562.

[34] Świtalski, Z. Spółdzielczość w Polsce Ludowej 1944–1968. Wybór dokumentów. Warszawa: Zakład Wydawnictw CRS, 1970.

[35] Przykładowe wydawnictwa tego rodzaju to: 25 lat Związku Zawodowego Pracowników Przemysłu Poligraficznego w Polsce Oddziału Toruńskiego 1920–1945. Toruń: Komitet Jubileuszowy, 1947 lub Przewodnik po Wystawie Druków Toruńskich 22 IX–29 IX 1946. Toruń: [b. w.], 1946.

[36] Spis księgarń i wypożyczalni książek zarejestrowanych w Związku Księgarzy Polskich. Warszawa: ZKP, 1948.

[37] Tego typu publikacji jest bardzo wiele. Można tu wymienić: Uniwersytet Mikołaja Kopernika. Wspomnienia pracowników. Red. A. Tomczak. Toruń: UMK 1995. ISBN 83-231-0609-6; pracę KOZŁOWSKI, J. Tak to zapamiętałem. Wspomnienia z życia kulturalnego Torunia w 1945 roku i w latach późniejszych, Toruń: TTK 1993 czy relacje Józefa Zaremby, współzałożyciela Spółdzielni Wydawniczej „Czytelnik” i redaktora Państwowego Instytutu Wydawniczego (Zaremba, J. Było i tak. Wspomnienia, Wrocław: Ossolineum, 1976).

 Początek strony



Źródła do badań nad dziejami książki lat 1945-1950 / Wanda A. Ciszewska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2007 (82) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2007. - Tryb dostępu: http://www.ebib.info/2007/82/ciszewska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187