EBIB 
Nr 3/2005 (64), Książka dla dzieci i młodzieży. Artykuł
 Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Danuta Świerczyńska-Jelonek

Różne światy powieści Ewy Nowackiej


Ewa Nowacka znana jest przede wszystkim jako znakomita autorka książek dla młodych czytelników. Pierwszą powieść dla młodzieży, Szubad żąda ofiary, wydała w 1969 r., dokładnie 36 lat temu. Jej wielki talent i temperament literacki, podbudowane imponującą erudycją oraz znakomitym warsztatem pisarskim, przez prawie pół wieku owocują literaturą różnorodną tematycznie i gatunkowo. Najpierw policzmy: dla młodych czytelników wydała 36 tytułów, w tym 20 powieści, a także gawędy o słowiańskich demonach (Bożęta i my). Jej książki nagradzano w Polsce i zagranicą, tłumaczono na języki obce, wykorzystano do adaptacji radiowych i telewizyjnych, recenzowano w poważnych czasopismach kulturalnych. Przez prawie 30 lat zawodowo związana była z Polskim Radiem, napisała około 200 słuchowisk. Znana jest również jako wymagający krytyk literacki.

Jej książki zdobyły popularność wśród czytelników, obecne są na listach tytułów najchętniej czytanych. W 1980 r. za całokształt twórczości dla dzieci i młodzieży, ze szczególnym uwzględnieniem powieści Kilka miesięcy, całe życie, otrzymała nagrodę Prezesa Rady Ministrów, a rok później w plebiscycie czytelniczym organizowanym przez dwutygodnik Płomyk - nagrodę Orle Pióro.

Wielkim tematem w twórczości Ewy Nowackiej jest człowiek i epoka, w której przyszło mu żyć. Bez względu na to, czy książka mówi o czasach współczesnych pisarce, czy pokazuje zamierzchłe światy sprzed kilku tysięcy lat, zawsze przybliża obyczaje i sposób życia ludzi. Wyobraźnia pisarki kreuje nastoletnich bohaterów, którzy dojrzewają psychicznie i społecznie w swojej epoce, jednak zawsze bliscy są współczesnemu czytelnikowi, ponieważ kochają i walczą o uczucia; mają odwagę wystąpić przeciwko obowiązującym prawom i zwyczajom, tym dawnym, często w naszym pojęciu tak okrutnym i niemoralnym, czy tym współczesnym, żywiącym się mitem i stereotypami. Buntują się. Dojrzewają do odpowiedzialności za siebie i innych. Chcą stanowić o swoim życiu, mimo że świat wartości, obowiązujące obyczaje, panująca władza wymagają bezwzględnego posłuszeństwa i podporządkowania, zwłaszcza od młodych. Również dziś ,,dobrze wychowany", ,,grzeczny" znaczy przestrzegający konwenansów ustanowionych przez dorosłych, gotowy podporządkować się im. Tajemnicę popularności książek Ewy Nowackiej zawiera właśnie taka formuła: inne, czasem egzotyczne realia, ale bardzo podobne wybory oraz emocje młodych bohaterów powieści i współczesnych czytelników.

Książki o starych cywilizacjach

Cztery powieści o starożytności: Szubad żąda ofiary (1969), Ursa z krainy Urartu (1970), Śliczna Tamit (1971), Biały koń bogów (1973) zrodziła fascynacja światem zamierzchłych cywilizacji. Książki przybliżają obyczaje i sposób życia ludzi, również postaci historycznych. Przypomnijmy te tytuły, bo - oprócz Ślicznej Tamit - przez lata nie były wznawiane (obecnie zrobiło to wydawnictwo Jaworski).

Oto poznajemy śliczną, młodziutką Tamit żyjącą w Egipcie za czasów królowej Hatszepsut, a więc 3500 lat temu, zrozpaczoną i przerażoną ślubem ze starym bogaczem, który przecież ma już w domu wiele kobiet. Dostojnik mówi do ojca Tamit: Dostaniesz za dziewczynę hojne dary. Dam ci bydło, ziemię i klejnoty. Zresztą dostaniesz, co zechcesz. I tak dziewczynka, by nie narażać rodziny na gniew potężnego dostojnika, ma stać się jego własnością i bez jego zgody nie wolno jej będzie przekroczyć progu domu rodziców. Już z lektyki, która miała dostarczyć Tamit niechcianemu narzeczonemu, zostaje porwana i ukryta przez jej starszego brata, mądrego i oddanego siostrze żeglarza łodzi królowej Hatszepsut. I tu razem z młodymi bohaterami wkraczamy w świat atrakcyjnej przygody (Śliczna Tamit). Jeszcze dramatyczniej rysują się losy innego bohatera pierwszej młodzieżowej powieści autorstwa Ewy Nowackiej, chłopca o imieniu Entenemo, jedynego syna królewskiego złotnika, i jego ukochanej Nin, niewolnicy posługującej sumeryjskiej kapłance Szubad (Szubad żąda ofiary). Kiedy Szubad umiera, Nin zostaje wybrana, by razem z nią odejść do Krainy z Której Nie Ma Powrotu i próby wykupienia jej przez ojca Entenemo okazują się spóźnione - Nin już została naznaczona. Zakochany i zbuntowany chłopak porywa dziewczynę z orszaku żałobnego, a więc łamie prawo i zuchwale występuje przeciw zwyczajowi. Za takie postępowanie jest tylko jedna kara - śmierć. Po wielu bardzo dramatycznych zdarzeniach, syna wykupuje ojciec, oddając w zamian cały majątek.

Inna powieść Ewy Nowackiej, zrodzona z fascynacji wielkimi starożytnymi kulturami, przenosi nas w III wiek przed naszą erą, w czasy dorastania młodziutkiego Asioki, w niedługiej przyszłości największego władcy starożytnych Indii, wybitnego reformatora i prawodawcy (Biały koń bogów). Ta powieść drogi - przeprawa Asioki z ofiarnym koniem przez bezkresny kraj, by po dokonaniu ofiary, tak jak wymaga tego tradycja, mógł zostać następcą władcy - jest wędrówką chłopca ku dojrzałości, sposobem rozeznania własnych możliwości, poznaniem samego siebie: Nikt mnie nie będzie uważał za chłopczyka, udowodniłem, że jestem godny sławy mego ojca i dziada. Mam zamiar rządzić nie gorzej od nich, wiele się nauczyłem podczas podróży, mówi Asioka i dodaje: muszę sam zwrócić uwagę na pewne sprawy, wiele rzeczy dzieje się nie tak, jak powinno. Lektura ta imponuje obrazem życia codziennego, obyczajów i spraw ludzi starożytnych Indii. Gdzie - poza tą książką - młodzi mogą poczytać o tamtym świecie? Akcja innej książki Ewy Nowackiej, Ursa z krainy Urartu, toczy się w VII wieku p.n.e. w starożytnej Asyrii. Zakładnik Ursa na mocy decyzji kapłanów ma zginąć zamiast władcy opętanego przez demony. Podobne zdarzenia zanotowała historia. Z wielkim talentem i rzetelnością pokazuje Ewa Nowacka te starożytne światy. Czyni to w sposób atrakcyjny dla współczesnych czytelników. Opowieści ubiera w konwencję przygody, a nawet awantury. Ciekawe fabuły obfitują w porwania, ucieczki, barwne przebieranki, zaskakujące zwroty akcji, zagrożenia życia młodego bohatera spowodowane dziś niezrozumiałą okrutnością epoki, naruszającą oczywiste dla współczesnych czytelników prawa człowieka i zasady społeczne, a często po prostu zdrowy rozsądek. Młody bohater jest jednak psychologicznie bliski czytelnikowi. Jego motywy działania, bunt przeciw okrucieństwu i niedorzecznościom, poczucie sprawiedliwości, nakazujące odważne działania na granicy ryzyka życia, obrona młodzieńczej miłości i przyjaźni, lojalność wobec tego, co się kocha i w co wierzy, tłumaczą przecież brawurowe zachowania, bliskie emocjom także dzisiejszego nastolatka. Warto również podkreślić rolę więzi rodzinnych jako nienaruszalnego elementu świata wartości historycznych powieści Ewy Nowackiej - miłość braterska (Tamit i Szeri), oddanie ojca Entenemo, złotnika, który wykupuje syna za cały majątek rodzinny, choć równa się to przecież zupełnej degradacji społecznej.

Niewielkie książeczki wydane w latach 90. w serii Skrzydła Czasu, m.in. Byk Apis pozdrawia kotkę Pusię (starożytny Egipt) czy Rogi Minotaura (Grecja) łączą zabawę z porcją wiedzy historycznej, ale nie mają już ani tego rozmachu fabularnego, ani prawdy charakterów i emocji, nie dają nam też tak bogatej panoramy czasów. Są raczej propozycją dydaktyczną dla dzieci 9-10-letnich.

W dawnej Polsce

Historię, życie codzienne i obyczaje dawnej Polski odnajdujemy w trzech książkach Ewy Nowackiej. Powieść Złote i szare (1986) otrzymała I nagrodę w konkursie Naszej Księgarni. Jej tytuł symbolizuje złote życie dworskie i szarą dolę polskiego kmiecia. Lektura ta przenosi nas w 1. połowę XIII wieku na książęce dwory: Konrada Mazowieckiego do Płocka, Leszka Białego do Krakowa oraz Henryka Brodatego do Wrocławia, a także do chłopskiej rodziny. To czas dla Polski niedobry, kraj rozpada się na drobne księstwa. Chłopi, młody Radosz i jego ojciec, walczą z Prusakami w imię trwania domu i rodziny. Płacą za to wysoką cenę. W twórczości Nowackiej rodzina i miłość chronią człowieka najlepiej. Radosz ma w nich oparcie, więc, mimo kalectwa, może znaleźć szczęście.

Inaczej jest z Jaśkiem (W czepku urodzony, 1987). To bardzo poruszająca i smutna opowieść o losach wiejskiego znajdy, nieślubnego syna szlachcianki, który marzy o odnalezieniu matki i poślubieniu pięknej Justysi, córki rybaka. Jasiowy tułaczy, bękarci los pokazuje realia epoki z perspektywy ludzi najbiedniejszych. To przejmujący literacki zapis życia człowieka z nizin.

W kolejnej powieści z polskim wątkiem historycznym (Małgosia contra Małgosia, 1975) akcja toczy się w dwóch epokach. Współczesna nastolatka za sprawą magicznej broszki przenosi się na XVII-wieczną wieś. Efekt dramaturgii, a także komizmu osiąga Nowacka poprzez zestawienie dwóch epok odległych o cztery wieki, choć pewnie czytelniczka częściej myśli o różnicy mierzonej w latach świetlnych, bo przepaść obyczajowa i cywilizacyjna tak tu jawić się może. Na wszystkich planach mamy postacie ciekawe i barwne, akcja rozwija się szybko, a nasza przeniesiona Małgosia wpada w kolejne tarapaty, choć tamten świat poznaje coraz lepiej i jest mu coraz życzliwsza, z umiarkowaną wzajemnością. To popularna lektura, której mocną stroną jest zarówno barwność epoki, jak i psychologiczny portret nastolatki. Konwencja awanturniczo-przygodowa uatrakcyjnia warstwę historyczno-obyczajową tekstu. Małgosia contra Małgosia jest najpopularniejszą książką młodzieżową Ewy Nowackiej, miała kilkanaście wydań. Znalazła się w kanonie książek dla młodych, doczekała adaptacji radiowej i telewizyjnej. Książka ta znakomicie łączy dwa światy wypełniające twórczość Ewy Nowackiej: dawność i współczesność.

Proza współczesna - powieści psychologiczno-obyczajowe

Współczesne powieści psychologiczno-obyczajowe autorstwa Ewy Nowackiej zyskały przynajmniej dobre opinie krytyki. Wzbudziły również zainteresowanie czytelniczek. Kilka utworów koniecznie trzeba tu osobno przypomnieć, bo to na pewno jedne z najlepszych powojennych polskich tytułów.

Książka Ewy Nowackiej Kilka miesięcy, całe życie (1978) wyróżniona została przez Polską Sekcję IBBY wpisem na międzynarodową Listę Honorową im. Andersena. Otrzymała także Międzynarodową Nagrodę Literacką im. M. Gorkiego. Ta piękna książka zbudowana jest tak, jak to lubi Ewa Nowacka, z zestawienia przeciwieństw: stylów życia i psychologicznych portretów bohaterów. Trzynastoletni Piotr wyjeżdża na wakacje do dziadka i jego wiejskiego domu z ogrodem. Poznaje tam świat i uczucia odmienne od zadomowionych w jego miejskim życiu, inne od wyboru rodziców gromadzących dobra, zapracowanych. Chłopiec odkrywa ważny dla niego kawałek świata, zaprzyjaźnia się z dziadkiem, dojrzewa do samodzielnej oceny dorosłych, również rodziców. I choć dziadek przegrywa, bo starość oznacza brak sił i uzależnienie od innych, dom i ogród zostają sprzedane, a on sam wyjeżdża do syna, który przecież myśli i czuje inaczej, to przyjaźń dziadka i wnuka przeciw - jak byśmy to dzisiaj powiedzieli - konsumpcyjności, daje nadzieję na ocalenie indywidualnej wrażliwości młodych. Dzień, noc i pora niczyja (1980) to jedna z najlepszych książek Ewy Nowackiej (Międzynarodowa Nagroda Literacka im. Korczaka). Nastoletnia bohaterka, Róża, córka Basi, zostaje przez matkę wysłana na wakacje do domu obcych ludzi, starych i samotnych. Tam stopniowo odsłania bolesną tajemnicę czasu wojny i dramat rodziny. Basia, dziecko żydowskie, przechowana i uratowana została właśnie przez tych obcych, dziwnych dziś staruszków. Róża odkrywa swoją tożsamość i tak dramatycznie splątane trudne losy wojenne obu narodów. Akcja powieści Emilia z kwiatem lilii leśnej toczy się w środowisku wiejskim. Równolegle ze współczesnym wątkiem miłosnym snuje się dawna opowieść o nieszczęśliwej miłości wiejskiej dziewczyny i łowcy z boru, o którego za pomocą czarów zabiegają inne kobiety. Kapitalne obserwacje obyczajowe, przygotowania do ślubu i wesele, osadzają akcję w dzisiejszych realiach, malowniczych i prawdziwych. Powieść otrzymała tytuł ,,Książki Roku".

Bohaterowie powieści psychologiczno-obyczajowych Ewy Nowackiej to nastolatki zawieszone między dzieciństwem a dorosłością, zmagające się ze sobą i ze światem. Świat nie jest dla nich specjalnie życzliwy, nie bierze pod uwagę, że tak wrażliwi jeszcze wiele muszą sobie poukładać, by spróbować odpowiedzieć przynajmniej na niektóre z ważnych pytań. Życie młodego człowieka nie oszczędza dlatego że jest młody. Dlaczego ma to robić literatura? - pyta Ewa Nowacka. W jej powieściach nie ma idealizacji i łatwych happy endów. Bohaterowie stawiani są w arcytrudnych sytuacjach, do których przecież również młody czytelnik musi się jakoś odnieść. Ta płaszczyzna dialogu pisarza z młodymi czytelnikami stanowi o wartości wychowawczej książek Nowackiej. Sylwetki bohaterów, psychologicznie prawdziwe, są mocno osadzone w świecie, w którym żyją. Czas akcji możemy określić, zwracając uwagę na tytuły gazet czytanych przez bohaterów, oglądany program telewizyjny, modę, kuchnię, codzienne kłopoty, np. z aprowizacją. Akcja książek Ewy Nowackiej toczy się również w małych miastach i na wsi, do czego pretekstem bywa wyjazd wakacyjny (Kilka miesięcy..., Dzień, noc...). Środowisko wiejskie i obserwacja obyczajów polskiej wsi (Emilia z kwiatem...) są rzadkością w polskiej literaturze młodzieżowej, która raczej aspiruje do wielkomiejskości.

Powieści Ewy Nowackiej po mistrzowsku pokazują ludzi starych, mądrych, rozumiejących tak wiele, zawsze mocno doświadczonych przez życie, często skazanych na porażkę... bo są starzy. Dziadek Piotra traci ogród i dom (Kilka miesięcy... ). Wojenny dramat w rodzinie ratującej żydowskie dziecko określił na zawsze jej losy, coraz trudniejsze w miarę upływu lat (Dzień, noc...).

Książki Ewy Nowackiej, szczególnie te z ostatniego piętnastolecia, śmiało burzą mity obyczajowe, zmieniają pojęcie dziewczęcości i dobrze wychowanej dziewczynki, zwanej czasem panienką. W powieści Miłość, psiakrew jedyna bohaterka dziewczęca jest osobą paskudną, coraz paskudniejszą w miarę dramatycznego rozwoju akcji. Porzuca maleńkie dziecko i męża. Jest kapryśna, nieodpowiedzialna, wyrachowana i głupia. Tylko czytelniczka w imię tego, co dla niej ważne, może podjąć dialog z postawą bohaterki. Pęka również wyobrażenie, że to dziewczyny czekają na adorację chłopców, są onieśmielone w kontaktach z nimi, chcą, by je zdobywać. Tu płeć piękna bierze sprawy w swoje ręce, szybko przejmuje inicjatywę, również w sprawach seksu. A jeśli nawet ,,rodzi się nieplanowane dziecko", to opiekę nad nim szybko wymusza na innych. W Miłości, psiakrew maleństwo wychowuje młody ojciec, a w Małym kochaniu, wielkiej miłości młoda babcia. Ta ostatnia książka, jako efekt polemicznego temperamentu Ewy Nowackiej, stanowi literacką odpowiedź na książkę Marty Fox - bohaterka licealistka rodzi panieńskie dziecko i od tego momentu los jej sprzyja: mieszkanie, samochód, matura, studia.... Powieść Nowackiej wzięła się z niezgody na idealizację świata, na mącenie w głowach kandydatkom na królewny, powstała z buntu przeciw literaturze aspirującej do funkcji naiwnego dydaktyzmu, gdzie dobroć bohaterki musi być wynagrodzona, najlepiej sowicie. Przekora Ewy Nowackiej czasem posuwa się aż do literackiej prowokacji, która w świecie przedstawianym realizuje się poprzez chęć burzenia współczesnych, obyczajowych mitów i dialog na ten temat z czytelniczką, dziewczyną wrażliwą i myślącą, chętną do sporów o niej samej i otaczającym ją świecie (Miłość..., Kilka miesięcy..., As w rękawie).

Pisarstwo Ewy Nowackiej cechuje znakomity warsztat literacki, wsparty rozległą i głęboką wiedzą. Kto miał okazję słuchać odpowiedzi udzielanych przez pisarkę na spotkaniach autorskich czy w czasie dyskusji krytycznoliterackich, ten wie, o czym mówię. Jej powieści, zarówno te o dawnych cywilizacjach, jak i współczesne, wielowątkowe, zawsze rzetelnie osadzone są w obyczajach i polityce epoki. Bohatera i jego świat często poznajemy poprzez monologi wewnętrzne. Sprzyjają one przedstawianiu złożonego charakteru postaci, jej indywidualnych, prawdziwych psychologicznie reakcji i postaw. Zawsze ważny jest proces dojrzewania, przemiany wewnętrzne bohatera, wybory moralne i ich racje. Autorka często wprowadza kilku narratorów, co umożliwia czytelnikowi ,,obejrzenie" postaci i ich spraw z różnych punktów widzenia, poznanie odmiennych perspektyw oceny, by w konsekwencji prowadzić wielowymiarowy dialog o sprawach miłości i przyjaźni, życia w rodzinie oraz relacji młodych z dorosłymi. W powieściach Ewy Nowackiej źródłem konfliktów fabularnych są kontrasty, odmienności, zderzenia postaw, charakterów, stylów życia i światów wartości. Próba ich zestawienia i dialogu, a nawet godzenia, zespolenia, doprowadzenia do współpracy - to obszar oddziaływań wychowawczych książek Ewy Nowackiej na młodego czytelnika. W sposób niezrównany potrafi łączyć świat dawny z obecnym, włączając w tekst współczesny baśnie, mity i legendy z czasów bardzo odległych. Tak przywołane opowieści są zawsze celnym komentarzem współczesności, znakomicie puentują zdarzenia fabularne. Same w sobie stanowią piękny materiał literacki, najczęściej o miłości i losach ludzkich nią zamotanych. Warto tu przywołać takie tytuły jak: Emilia z kwiatem lilii leśnej; Miłość, psiakrew oraz Może nie, może tak (1976). Niezaprzeczalnym walorem warsztatu literackiego Ewy Nowackiej jest język jej utworów, jego pełnia i bogactwo, a także odmiany stosowane w jednym utworze. Zawsze służy to charakterystyce i zróżnicowaniu zderzanych ze sobą światów (Emilia...; Miłość, psiakrew; Może nie, może tak). Zestawienie archaizowanego języka i nowoczesnego sposobu wysławiania się Małgosi (a także czytelniczki) dają efekt komiczny i po latach są nadal jednym z walorów artystycznych Małgosi contra Małgosi, tej najpopularniejszej powieści Ewy Nowackiej.

Dorobek literacki Ewy Nowackiej przekonuje, że jest ona jedną z najznakomitszych powojennych pisarek, tworzących dla młodego czytelnika. Warto czytać książki Ewy Nowackiej, wracać do nich, bo mogą one pomóc młodym znaleźć klucze do zrozumienia świata i samego siebie[1].

Przypisy

[1] Czytadło? - czemu nie! - z Ewą Nowacką rozmawia Irena Bolek. Guliwer 1993, nr 6.

Ewa Nowacka, Bibliografia książek dla młodych czytelników, pierwsze wydania

  1. Szubad żąda ofiary. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1969, s. 224.
  2. Ursa z krainy Urartu. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1970, s. 286.
  3. Śliczna Tamit. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1971, s. 255.
  4. Maria z tamtych lat. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1972, s. 225.
  5. Biały koń bogów. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1973, s. 225.
  6. Jasiek. Horyzonty 1974, s. 138.
  7. Katar po burzy. Horyzonty 1974 (opowiadanie), s. 36.
  8. Duży, żółty, brzydki pies. Horyzonty 1975 (opowiadanie), s. 26.
  9. Małgosia contra Małgosia. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1975, s. 270.
  10. Może nie, może tak. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1976, s. 222.
  11. Coś o nich wiem. Horyzonty 1976 (opowiadanie), s. 29.
  12. Gorzka cząstka pomarańczy. Horyzonty 1976, s. 208.
  13. On i reszta. MAW 1977 (opowiadanie), s. 23.
  14. Kilka miesięcy, całe życie, Warszawa: Nasza Księgarnia, 1978, s. 214.
  15. Burza w zlewozmywaku. MAW 1979, s. 246.
  16. Dzień, noc i pora niczyja. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1981, s. 253.
  17. Jeden dzień żaczka. MAW 1980, s. 26.
  18. Wyścigowy rower. MAW 1980 (opowiadanie), s. 23.
  19. Słońce w kałuży. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1981, s. 194.
  20. Złote i szare. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1986, s. 174.
  21. Spotkanie nie wiadomo z kim i inne opowiadania. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1987, s. 244.
  22. W czepku urodzony. KAW 1987, s. 60.
  23. Dwaj mężczyźni i ona. Warszawa: Polski Dom Wydawniczy, 1994, s. 179.
  24. Bożęta i my. Orenda 1995, s. 85.
  25. Emilia z kwiatem lilii leśnej. Wrocław: Siedmioróg, 1995, s. 127.
  26. As w rękawie. Wrocław: Siedmioróg, 1997, s. 119.
  27. Małe kochanie, wielka miłość. Wrocław: Siedmioróg, 1997, s. 151.
  28. Byk Apis pozdrawia Kotkę Pusię. Wrocław: Siedmioróg, 1998, s. 79.
  29. Proszę bilet na wieżę Babel. Wrocław: Siedmioróg, 1998, s. 64.
  30. Rogi Minotaura. Wrocław: Siedmioróg, 1998, s. 78.
  31. Jak okiełznać wronego rumaka. Wrocław: Siedmioróg, 1999, s. 79.
  32. Miłość, psiakrew. Wrocław: Ossolineum, 2001, s. 148.
  33. Legendy rycerskie. Warszawa: Wilga, 2002, s. 56.

(BIBLIOGRAFIA przygotowana na podstawie zbiorów Muzeum Książki Dziecięcej oraz Słownika biobibliograficznego: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury, t. VI, oprac. zespół pod red. Jadwigi Czachowskiej i Alicji Szałagan, Warszawa: WSiP SA, 1999).

Przedruk za: Guliwer 2004, nr 3, s. 5-13

 Początek strony



Różne światy powieści Ewy Nowackiej / Danuta Świerczyńska-Jelonek// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 3/2005 (64) marzec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2005. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2005/64/swierczynska-jelonek.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187