EBIB 
Nr 8/2004 (59), Biblioteki a zagrożenia. Ochrona zasobów. Artykuł
  Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Stefan Miedziński
Biblioteka Narodowa

Kazimierz Niciński
Ministerstwo Kultury
Biuro Spraw Obronnych

Ochrona zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych


Problematykę ochrony zabytków w okresie pokoju reguluje Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568). W rozumieniu ustawy, ochronie podlegają obiekty nieruchome, ruchome i archeologiczne wpisane do rejestru zabytków. Podlegają jej również zabytki muzealne wpisane do księgi inwentarzowej muzeum, a także zbiory bibliotek stanowiące narodowy zasób biblioteczny, których właściwości zostały ujęte w odrębnych przepisach. Ustawa, najogólniej ujmując, nakłada obowiązek ochrony na wszystkie podmioty posiadające zabytki.

Ustawodawca - uwzględniając doświadczenia z ostatnich lat płynące z działań wojennych i z zagrożeń powstałych na skutek awarii i katastrof cywilizacyjnych, klęsk żywiołowych (powodzie, pożary itp.), a także spowodowanych atakami terrorystycznymi - dostrzegł potrzebę szczegółowej regulacji tego obszaru problematyki w formie aktu wykonawczego. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, stanowi wykonanie upoważnienia zawartego w przepisie art. 88 ust. 2 ustawy. Wchodzi ono w życie w październiku 2004 r.

JEDNOLITY SYSTEM...

Należy wyjaśnić, że powyższa problematyka była dotychczas regulowana Zarządzeniem Nr 23 Ministra Kultury i Sztuki z dnia 25 kwietnia 1995 r. w sprawie ochrony dóbr kultury na wypadek zagrożenia bezpieczeństwa państwa i konfliktu zbrojnego (Dz. Urz. MKiS Nr 4, poz. 14). Po wejściu w życie nowej ustawy o ochronie zabytków - zarządzenie to utraciło swoją aktualność. Podstawowa i zasadnicza zmiana w stosunku do uregulowań poprzedniego aktu, jaką wprowadza przedmiotowe rozporządzenie, polega przede wszystkim na stworzeniu takiego samego w całym kraju systemu ochrony zabytków w sytuacjach kryzysowych i na wypadek konfliktu zbrojnego. Rozwiązanie uwzględnia respektowaną w państwach Unii Europejskiej zasadę budowy jednolitego systemu ochrony zabytków wobec zagrożeń występujących w okresie pokoju i podczas wojny. Adresatem rozporządzenia są w szczególności instytucje i osoby fizyczne posiadające zabytki oraz organy administracji publicznej, organizujące ochronę zabytków poprzez właściwe organy (np. wojewódzkie urzędy ochrony zabytków). W tym sensie jego postanowienia mogą stanowić dyspozycje na przykład dla dyrektorów bibliotek, których zbiory w całości lub w części tworzą narodowy zasób biblioteczny. Istniejące przepisy ustawy i rozporządzenia regulujące kwestie ochrony zbiorów bibliotek szczególnie cennych dla dziedzictwa narodowego nie odnoszą się bowiem do sytuacji kryzysowych i czasu wojny. Lukę tę wypełnia omawiany akt wykonawczy.

Przepisy rozporządzenia dotyczą również organów zarządzania kryzysowego i obrony cywilnej w ten sposób, że określają obowiązki i zadania wymienionych podmiotów na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych.
Przechodząc do szczegółowych przepisów rozporządzenia, warto zwrócić uwagę, jak definiuje się podstawową kwestię - ochronę zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Otóż ochrona zabytków w sytuacjach wspomnianych wyżej zagrożeń polega na planowaniu, przygotowaniu i realizacji przedsięwzięć zapobiegawczych, dokumentacyjnych, zabezpieczających, ratowniczych i konserwatorskich, mających na celu ich uratowanie przed zniszczeniem, uszkodzeniem lub zaginięciem. Jak zatem wynika z definicji, cel podejmowanych przedsięwzięć w zakresie ochrony zabytków jest tożsamy z celem, jaki został określony w artykule 4 ustawy. Wszakże wskazuje ona na specyficzne czynności, które należy przedsięwziąć na wypadek zagrożeń w odróżnieniu od podejmowanych w czasie, gdy one nie występują.

ETAPY DZIAŁAŃ OCHRONNYCH

Konsekwencją przyjętej definicji jest określenie w rozporządzeniu, w sposób ujednolicony, poszczególnych etapów działań związanych z ochroną zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. Wyróżnia się cztery etapy, dostosowane do poszczególnych stopni gotowości, wprowadzanych przez właściwe organy zarządzania kryzysowego.

  • Pierwszy etap: zapobieganie i prowadzenie prac przygotowawczych - ma miejsce w czasie poprzedzającym wystąpienie konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej.
  • Drugi etap: podwyższenie gotowości - wprowadza się w okresie narastania bezpośredniego zagrożenia.
  • Trzeci etap: reagowanie - z którym mamy do czynienia w czasie wystąpienia i trwania konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej.
  • Wreszcie czwarty etap: zabezpieczenie i dokumentowanie - następuje po ustąpieniu konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowej.

W każdym z tych etapów przepisy rozporządzenia określają zadania administracji odpowiedniego stopnia i jednostek organizacyjnych posiadających zabytki. Wśród czynności etapu "zapobiegania i prowadzenia prac przygotowawczych" na uwagę zasługują w szczególności przedsięwzięcia związane z opracowaniem planów ochrony zabytków oraz ich aktualizacją, kontrolą i doskonaleniem stanu technicznego zabytków, instalowaniem i utrzymywaniem w sprawności urządzeń i systemów zabezpieczenia zabytków, w tym sygnalizacji wykrywania i alarmowania.

Etap "podwyższania gotowości" obejmuje czynności poprzedzające wystąpienie zagrożenia, do których m.in. należą: demontaż i ukrycie najcenniejszych detali architektonicznych i elementów wyposażenia; przygotowanie i rozmieszczenie znaków Konwencji haskiej; zgromadzenie i utrzymywanie w gotowości urządzeń, sprzętu, narzędzi, opakowań, materiałów niezbędnych do wykonania prac zabezpieczających i działań ratowniczych; zorganizowanie systemu monitorowania zagrożeń, alarmowania i powiadamiania; wyznaczenie i przygotowanie zespołów ludzkich do prac zabezpieczających i działań ochronnych.

W trakcie etapu "reagowania", realizuje się czynności charakterystyczne dla okresu trwania stanu zagrożenia, polegające na prowadzeniu akcji ratowniczych oraz udzielaniu pomocy jednostkom ratowniczo-gaśniczym obrony cywilnej.
Po ustąpieniu sytuacji kryzysowej lub konfliktu zbrojnego i wprowadzeniu etapu "zabezpieczenia i dokumentowania" wykonuje się zwłaszcza przedsięwzięcia zmierzające do: zabezpieczenia zabytków przed dalszą destrukcją; dokumentowanie zdarzeń, strat i podjętych działań; informowanie właściwych organów administracji publicznej, w szczególności wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz organów założycielskich o stratach, podjętych działaniach i ewentualnych potrzebach pomocy.

Należy dodać, że przepisy rozporządzenia określają wykaz dodatkowych przedsięwzięć i czynności przewidzianych dla ochrony zabytków ruchomych. Należą do nich m.in. takie działania, jak: zabezpieczenie ich przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, w miejscu stałego przechowywania; przemieszczenie do innych, przygotowanych pomieszczeń jednostki organizacyjnej; rozśrodkowanie zabytków do innych wytypowanych i przygotowanych obiektów w tej samej miejscowości. Jeżeli natomiast nie ma możliwości ich właściwego zabezpieczenia na miejscu lub w tej samej miejscowości, należy przewidzieć ewakuację do wyznaczonych i uprzednio przygotowanych obiektów poza miejscowością ich stałego przechowywania oraz zapewnić stały dozór.

Powyższe działania są realizowane w ramach zadań obrony cywilnej przez organy administracji publicznej odpowiednich stopni i kierowników jednostek organizacyjnych posiadających zabytki, przy użyciu środków finansowych posiadanych przez te jednostki.

PLANY OCHRONY ZABYTKÓW

Podstawowym dokumentem, będącym określoną koncepcją działania organu administracji publicznej lub jednostki organizacyjnej, jest plan ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego lub sytuacji kryzysowych. W planie, który sporządza się odrębnie dla zabytków nieruchomych i zabytków ruchomych, ujmuje się w szczególności: stan zasobu podlegającego ochronie, realne zagrożenia, zamiar działania, sposób realizacji, niezbędne siły i środki oraz czas i koszty wykonania planowanych przedsięwzięć.

Odpowiednio do posiadanych właściwości i zakresu realizowanych zadań, w jednostkach organizacyjnych posiadających zabytki oraz na poszczególnych stopniach administracji, wykonuje się następujące dokumenty: plan ochrony zabytków jednostki organizacyjnej; gminny plan ochrony zabytków; powiatowy plan ochrony zabytków; wojewódzki plan ochrony zabytków; krajowy plan ochrony zabytków.
Ponadto, w odniesieniu do planów, przepisy określają procedury postępowania przy ich wykonywaniu, uzgadnianiu i przechowywaniu oraz precyzują terminy ich aktualizacji. Warto przy tym zwrócić uwagę, że plany jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki, gminny i powiatowy wykonują odpowiednio: kierownik jednostki organizacyjnej, wójt (burmistrz, prezydent miasta). Wymagają one uzgodnienia z wojewódzkim konserwatorem zabytków i właściwym terenowym organem obrony cywilnej. Natomiast wojewódzki plan ochrony zabytków opracowuje wojewódzki konserwator zabytków, w uzgodnieniu z wojewodą i Szefem Obrony Cywilnej Kraju.

Aby usystematyzować i ujednolicić sposób sporządzania planów ochrony zabytków na poszczególnych stopniach administracji kraju, województwa, powiatu, gminy, a także w jednostkach organizacyjnych posiadających zabytki, wprowadzono Instrukcję przygotowania i realizacji planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych, stanowiącą załącznik do rozporządzenia. Określono w niej szczegółowo strukturę oraz, niejako krok po kroku, sposób sporządzania omawianych planów. W tym kontekście podkreślić należy, że istniejące obecnie plany ochrony zabytków sporządzone na podstawie nieobowiązującego już zarządzenia Ministra Kultury i Sztuki z 1995 roku, mogą być wykorzystywane oraz stanowić pomoc w opracowywaniu nowych planów, które należy wszakże sporządzić w oparciu o przepisy omawianego rozporządzenia. Przy czym termin, jaki został określony w akcie, nie może przekroczyć 9 miesięcy od dnia wejścia w życie rozporządzenia.

Instrukcja pozwala stworzyć spójny system planowania, prowadzenia prac przygotowawczych oraz reagowania w razie konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. W tym celu wskazano elementy, które obligatoryjnie powinny znaleźć się w planie, w zależności od stopnia administracji, na jakim plan jest sporządzany. Do Instrukcji wprowadzono także szczegółowe wytyczne, wzory dokumentów, formularzy i znaków taktycznych, stosowanych w graficznej części planu.

Należy zwrócić uwagę, że w Instrukcji operuje się pojęciem "ochrony szczególnej", która polega na priorytetowym wykonaniu prac planistycznych, zabezpieczających i ratowniczych przy zabytkach szczególnie cennych dla dziedzictwa narodowego. Stanowi to, szczególnie dla podmiotów opracowujących plany ochrony zabytków, ważną wskazówkę do przyjęcia kryteriów pierwszeństwa w wykonywaniu prac ochronnych przy tego typu zabytkach.

Na koniec należy podkreślić, że wejście w życie rozporządzenia może wiązać się z ograniczonymi skutkami finansowymi na szczeblu jednostki organizacyjnej posiadającej zabytki, gminy czy powiatu, które mogą wynikać z ewentualnej potrzeby wykonania ekspertyz niezbędnych do opracowania planu ochrony zabytków. Przewiduje się, że przedmiotowe plany będą wykonywane przez etatowych pracowników samorządów, zajmujących się problematyką ochrony zabytków i obrony cywilnej, co wynika z przepisu art. 137 Ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony (Dz. U. Nr 21, poz. 205 z 2002 r.). Przepis ten stanowi, że ochrona dóbr kultury w sytuacji konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych będzie realizowana w oparciu o obronę cywilną. Ponadto kwestię udziału obrony cywilnej w ochronie zabytków szczegółowo regulują stosowne rozporządzenia Rady Ministrów.

 Początek strony



Ochrona zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych / Stefan Miedziński, Kazimierz Niciński// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 8/2004 (59) październik. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/59/miedzinski_nicinski.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187