Anna Wołodko
Uniwersytet Warszawski
Biblioteka Uniwersytecka

BIBWEB — kurs internetowy dla bibliotekarzy
Doświadczenia pierwszego roku

E-learning na Uniwersytecie Warszawskim

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie (BUW) nie jest pierwszą jednostką Uniwersytetu Warszawskiego, która zdobywa doświadczenie w zakresie nauczania na odległość. Od 1999 r. w strukturze UW funkcjonuje COME — Centrum Otwartej i Multimedialnej Edukacji. COME ma w swojej ofercie kursy adresowane przede wszystkim do osób, które z różnych powodów nie mają dostępu do tradycyjnego akademickiego kształcenia, a chcą uzupełnić swoją edukację na poziomie wyższym. W 2002 r. w ofercie Centrum były kursy: „Ocenianie w edukacji”, „Social change in Poland”, „Psychologia motywacji”, „Dyskutowanie w grupie po angielsku”, „Rozumienie tekstów angielskich”, „Survival Polish”. W latach 1999-2002 we wszystkich kursach COME wzięło udział 340 osób ^[1] w tym znacząca część z małych ośrodków. Zainteresowanie kursami systematycznie rośnie.

Samo COME ocenia, że edukacja za pośrednictwem Internetu jest trudniejszą formą niż nauczanie tradycyjne, bo wymaga zdolności mobilizacji do nauki np. w domu, gdzie atmosferę sprzyjającą skupieniu trzeba sobie samemu stworzyć, gdzie jest wiele czynników rozpraszających ^[2]Z tego powodu uważa się, że jest to forma odpowiednia dla ludzi dojrzałych i zmotywowanych, jako forma kształcenia uzupełniającego, podnoszenia kwalifikacji. Czasami pojawiające się narzekania na brak wirtualnych liceów uważam za nieco przesadzone ^[3] Frekwencja na kursach COME jest świadectwem tego, że nauczanie internetowe nie jest sposobem uczenia się, który przyciąga masową publiczność.

Bibweb

Konferencją prasową, która odbyła się 8 maja 2004 r. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, zainaugurowaliśmy „bibweb - kurs internetowy dla bibliotekarzy” w wersji polskiej. Dla osób zaangażowanych w projekt bibweb trwa on już prawie od dwóch lat. Na początku były liczne spotkania przedstawicieli partnerów projektu: Fundacji Bertelsmanna, Komisji Wydawnictw Elektronicznych SBP i BUW. Wspólnie zastanawialiśmy się nad tym, jak przetłumaczyć kurs, w jakim trybie i kto będzie korygował treści, jak zaplanować fazę testów i kto powinien wziąć w niej udział, jak podzielić obowiązki pomiędzy partnerów kursu - pochłaniały nas dyskusje na tematy formalne, organizacyjne i merytoryczne. Wiedzieliśmy, że niemiecka wersja projektu (www.bibweb.de) odniosła sukces i nadal pomyślnie się rozwija. Chcieliśmy przenieść niemiecki sukces na grunt polski. Mieliśmy wszyscy poczucie, że uczestniczymy w projekcie nowatorskim i ważnym dla środowiska.

Kurs został przygotowany z myślą o bibliotekarzach jako o tej grupie zawodowej, której dostęp do Internetu (i co za tym idzie, poziom internetowych kwalifikacji) musi się znacznie rozszerzyć. Jeżeli 50% bibliotek publicznych w średniej wielkości miastach i tylko 10% na wsiach ma dostęp do Internetu, a można mieć nadzieję, że ta sytuacja będzie się dynamicznie zmieniała, to wkrótce zapotrzebowanie na wiedzę o tym, jak profesjonalnie korzystać z Internetu, będzie powszechne.

Bibweb składa się z trzech modułów. Pierwszy jest poświęcony podstawom Internetu i może być ofertą dla wszystkich internetowych debiutantów, zaczynających naukę od początku. Polecamy go też osobom z pewnym internetowym doświadczeniem, zwłaszcza takim, które uczyły się samodzielnie, surfując po sieci i nie mają pojęcia, czym była ARPANET. Ta część kursu cieszy się największą popularnością, 51% wysłanych certyfikatów ukończenia kursu trafiło właśnie do uczestników I modułu. Moduł drugi jest poświęcony profesjonalnemu wyszukiwaniu informacji w Internecie. Każdy z nas potrafi wpisać proste hasło w okienko google’a, ale na pewno warto dowiedzieć się o skuteczniejszych sposobach wyszukiwania potrzebnych nam danych. Ten moduł ukończyło 37% uczestników. W module III uczymy, jak zaplanować i stworzyć własną ofertę internetową. Do osób, które ukończyły ten moduł, wysłaliśmy 12% certyfikatów.

Bibweb ma wszystkie zalety kursu on-line: tempo uczenia się można dostosować do własnych potrzeb, nie wymaga podróżowania do ośrodka nauczania, zapewnia wysoki poziom merytoryczny, podaje treści w atrakcyjnej formie graficznej ^[4]Jak każdy kurs w systemie e-learning jest całkowicie asynchroniczny ^[5]co umożliwia korzystanie z niego o każdej porze dnia. Oderwanie od sali szkolnej i nauczania w grupie zapewnia też możliwość wracania do pewnych treści tyle razy, ile to potrzebne. Ale też można powiedzieć, że bibweb jest kursem trudnym. Nie chodzi przy tym o zawartość treściową — ocena tej może być zmienna, ale o sposób uczenia się. COME zawartość swoich kursów przekazuje w „porcjach”, co zmusza do systematyczności. W regularnych odstępach czasu osoba uczestnicząca w kursie jest zmuszona do wykonania jakiegoś zadania, „odrobienia pracy domowej”. W naszym przypadku uczestnik kursu dostaje password i może dowolnie zaplanować sobie pracę na trzy miesiące. W przypadku niektórych naszych uczniów działało to wybitnie demobilizująco, zwłaszcza jeśli chcieli korzystać z kursu w pracy i usiłowali znaleźć na niego miejsce pomiędzy swoimi codziennymi, wcale licznymi obowiązkami. Był to przypadek kilku dyrektorów bibliotek — to od nich najczęściej otrzymywaliśmy prośby o przedłużenie dostępu do kursu (istnieje taka regulaminowa możliwość). Organizatorzy wszystkich kursów prowadzonych tą metodą przyznają, że dyscyplina i motywacja do nauki jest największym problemem odbiorców kursów ^[6]

Jednak w przypadku szkolenia, które ma za przedmiot Internet, nie sposób dzielić tematów na porcje. W bibwebie chodzi nie tylko o to, żeby nauczyć się czegoś o Internecie, ale także o to, żeby nauczyć się Internetu jako medium. Stąd pełna dowolność wyboru kolejności tematów w obrębie modułów, stąd dowolność łączenia ich w większe całości. Temat kursu uzasadnia także tryb uczenia się. Uczestnik bibweba uczy się on-line, cały czas jest zalogowany do kursu. Naszym zdaniem nauczanie Internetu offline byłoby sprzecznością samą w sobie. Kurs raczej zachęca do tego, żeby od teorii przechodzić do samodzielnego wyszukiwania, po zapoznaniu się z treściami szkoleniowymi, wyjść „w sieć” i sprawdzić własne umiejętności w praktyce. Konieczność stałego podtrzymywania łączności była zresztą powodem wielu problemów i przyczyną skarg naszych użytkowników. Problemy te nie wynikały z naszej złej woli czy z niedoskonałości łączy internetowych w Polsce (choć te z pewnością pozostawiają wiele do życzenia). Istotą problemów było to, że samoinstalujące się w systemie Windows patche (łaty) wyłączały funkcję pojedynczego logowania (single signon), która była przyjętą procedurą logowania się do kursu. Rozwiązanie problemu zajęło sporo czasu i naszym informatykom, i firmie time4you z Karlsruhe, w której została opracowana platforma szkoleniowa kursu. Obecnie logujemy się do kursu z wykorzystaniem procedury logowania systemowego WWW (system login). Z korespondencji z informatykami z time4you wiemy, że podobne problemy dotyczyły niemieckiej wersji kursu, a także rozpoczynającej się dopiero wersji hiszpańskiej. Wszędzie zostały rozwiązane w ten sam sposób.

W ciągu tego roku wysłaliśmy certyfikaty potwierdzające pomyślne ukończenie kursu do 212 osób. Najwięcej absolwentów wywodzi się z bibliotek szkół wyższych (31,6%), trochę mniej liczne grono to pracownicy bibliotek publicznych (29,2%). Biblioteki szkolne (9%) i pedagogiczne (6,2) są znacznie w tyle za dwoma pierwszymi grupami, choć wydaje się, że oferta kursu jest interesująca dla bibliotek szkolnych. Szczególnie dla nich mogłaby być to szansa, żeby nie być w tyle za uczniami (jak czytamy w jednej z ankiet, wypełnianych przez uczestników po zakończeniu kursu). Proporcje między poszczególnymi typami bibliotek są w zasadzie stałe. Wśród obecnych uczestników kursu (początek czerwca) najwięcej jest pracowników bibliotek publicznych (29,8%), niewiele mniej bibliotekarzy z bibliotek szkół wyższych (29,1%). Pracownicy bibliotek szkolnych stanowią 9,7%, a pedagogicznych - 4,8%. Martwi nas to, że nie wszyscy, którzy chcieliby skorzystać z kursu internetowego, mają takie możliwości techniczne. Internet w gospodarstwach domowych dotyczy ciągle mniejszości Polaków. Nie wszyscy też mogą uczyć się w pracy.

Ankieta na zakończenie kursu

Każdy z uczestników kursu, niezależnie od modułu, ma możliwość oceny wszystkich jego elementów i przekazania swoich uwag poprzez wypełnienie ankiety. Z niektórych opinii w niej zawartych wynika, że część uczestników mylnie potraktowała ją jako ankietę na rozpoczęcie kursu, a nie jej zakończenie. Zawartość pytań jednak jest jedna jednoznaczna — w ankiecie pytamy tylko o takie rzeczy, które można ocenić na zakończenie kursu, a nie przed jego rozpoczęciem.

Zaraz po rozpoczęciu kursu ankieta nie cieszyła się szczególnym powodzeniem. Przynajmniej kilkanaście osób spośród pierwszych uczestników kursu nie wypełniło jej. Pomogła prośba zamieszczona na bibwebowym forum dyskusyjnym i dziś mamy ankiet więcej. Najwięcej uczestników miał jak dotąd moduł I i tu jest też najwięcej wypełnionych ankiet — 82 (77% uczestników podzieliło się z nami swoimi opiniami), w module II — 40 (51,3%), w III — 14 (51,8%). Ponieważ wspomniane forum dyskusyjne nie jest wśród uczestników kursu bardzo popularne, z tym większym zainteresowaniem czytamy ankietę jako jedyne właściwie źródło opinii o kursie.

Kwestionariusz jest szczegółowy, składa się z 47 pytań, podzielonych na grupy: „Umiejętność obsługi komputera” (1 pytanie), „Co skłoniło Cię do wzięcia udziału w kursie” (5 pytań), „Szata graficzna” (8 pytań), „Tekst” (11 pytań), „Zadania” (5 pytań), „Problemy techniczne” (2 pytania), „Komunikacja” (4 pytania), „Opieka nad uczestnikami kursu” (5 pytań), „Osobista sytuacja uczestnika kursu” (5 pytań), „Ocena ogólna” (1 pytanie). Większość pytań ma charakter zamknięty, ale w kilku z nich osoba wypełniająca ankietę może się swobodnie wypowiedzieć, zgłaszając np. swoje propozycje usprawnień czy uwagi na temat elementów jej zdaniem zbędnych w kursie.

Chciałabym w tym momencie zatrzymać się na kilku pytaniach kwestionariusza, które wydały nam się ważniejsze niż inne, albo takich, w których odpowiedzi uczestników kursu zmuszają nas do najgłębszego zastanowienia.

Interesowały nas motywacje osób przystępujących do kursu. Zastanawialiśmy się, czy kieruje nimi zainteresowanie nowym sposobem nauczania czy też przede wszystkim chęć pogłębienia wiedzy na temat Internetu, czy zgłosili się do bibwebu sami, czy też zostali zgłoszeni przez pracodawców. Z bloku pytań „Co skłoniło Cię do wzięcia udziału w kursie” wynika, że w przypadku prawie wszystkich uczestników motywem wzięcia udziału w bibwebie było zainteresowanie Internetem i chęć wypróbowania nowego sposobu nauki. Tylko ok. 30% widzi w poszerzeniu swoich wiadomości tą drogą szanse na awans w pracy, mniej więcej tyle samo zostało zobligowanych do wzięcia udziału w kursie wymaganiami pracodawcy. To interpretujemy jako sygnał, że wielu pracodawców nie widzi w kursach on-line sposobu podniesienia kwalifikacji załogi. Mamy nadzieję choć trochę wpłynąć na zmianę tych przekonań, organizując seminarium na temat e-learningu i kursu bibweb w Warszawie. Chcemy na nie zaprosić głównie dyrektorów wojewódzkich bibliotek publicznych i pedagogicznych, by spróbować wywołać zainteresowanie naszym kursem albo podtrzymać je tam, gdzie już jakaś wiedza na ten temat jest.

Bardzo interesujące wydaje się w tej części jedyne pytanie otwarte, gdzie można wymienić inne jeszcze przyczyny. Tu spotkaliśmy się z opiniami, które świadczą o tym, że nasi uczniowie są ludźmi ambitnymi i po prostu chcą wiedzieć więcej, a także wykorzystywać te umiejętności w swojej pracy zawodowej oraz że doceniają zalety kształcenia na odległość: potrzeba kształtowania u uczniów szkoły, w której pracuję, umiejętności efektywnego wyszukiwania informacji w Internecie, świadomość konieczności poszerzania swoich umiejętności pracy z komputerem, aby sprostać oczekiwaniom użytkowników informacji (opinie uczestników modułu I), bibliotekarz nie może umieć mniej niż szukający u niego porady, żeby nie być w tyle za uczniami (moduł II), przystępna cena, możliwość samodzielnego decydowania o czasie nauki (moduł III).

O ile sposób, w jaki kurs prezentuje się na stronach, nie budził zastrzeżeń naszych uczniów — znaczna większość pytanych nie miała zastrzeżeń do elementów graficznych i ich użyteczności dla przyswajania treści szkoleniowych, to w części ankiety zatytułowanej „Tekst” zdarzały się opinie, które muszą co najmniej zmusić nas, organizatorów, do refleksji, o ile nie do podjęcia konkretnych kroków i wprowadzenia zmian. Co najmniej połowa uczestników w każdym module (w I, II i III odpowiednio 75,3%, 65% i 50%) uznała, że ilość tekstów szkoleniowych jest wystarczająca, ale już pytanie o ich zrozumiałość przyniosło inne rezultaty. W module I 41,6% uznało je za zrozumiałe tylko częściowo (w module II podobnej odpowiedzi udzieliło 40% ankietowanych, a w III — 35,6%). Nie wynika stąd, co w treściach kursu jest niezrozumiałe, ale jeżeli dwóch na pięciu uczestników kursu określa treści jako zrozumiałe tylko częściowo, to jest to sygnał niepokojący. Należy żałować, że ta kwestia nie stała się nigdy przedmiotem wymiany opinii z obsługą kursu ani z innymi uczestnikami na forum.

W tym kontekście nikłe zainteresowanie wszystkimi formami komunikacji staje się jeszcze gorszym znakiem. Części ankiety „Komunikacja” i „Opieka nad uczestnikami kursu” są dowodem na to, że niezależnie od modułu, uczestnicy kursu nie potrafią w pełni wykorzystać możliwości, jakie daje im bibweb. Kurs on-line ma to do siebie, że uczestnik jest samodzielny, dobiera intensywność nauczania do własnych możliwości i potrzeb, ale nie musi to znaczyć, że jest zdany sam na siebie. Na rzecz bibweb pracuje w Warszawie grupa osób, których zadaniem jest między innymi dyżurowanie przy telefonie (warszawski numer (022) 55 25 777), przyjmowanie faksów i e-maili we wszystkich sprawach dotyczących kursu. Z doświadczenia osób zajmujących się bezpośrednią obsługą kursu wynika, że jego uczestnicy dzwonią lub piszą maile prawie wyłącznie w sprawach organizacyjnych — z pytaniami, czy otrzymaliśmy ich umowę/wpłatę, kiedy będą mogli rozpocząć kurs lub czy można go na jakiś czas zawiesić. Nikt, niestety, nie wykorzystał tego sposobu komunikacji, aby przekazać nam swoje opinie na temat częściowej niezrozumiałości treści szkoleniowych.

Zawartość kursu bibweb nie jest ustalona raz na zawsze i niezmienna, wręcz przeciwnie, jesteśmy przygotowani na to, że w ciągu trzech lat trwania projektu zmiany będą konieczne i muszą nastąpić. Możliwość aktualizacji treści jest bardzo istotną zaletą kursów on-line. Poza nowymi treściami, które pewnie trzeba będzie dodać, chętnie usunęlibyśmy albo przeredagowali te fragmenty, które wydają się uczestnikom niejasne.

Problemy organizacyjne, które są zwykle przedmiotem telefonów, nie dotyczą wszystkich, część osób nie czuła potrzeby kontaktowania się z nami ani w takich, ani w innych sprawach. Stąd pewnie w pytaniach ankiety o jakość i czas pracy naszej „hotline” 70-80% uczestników nie odpowiada wcale, bo zwyczajnie nie ma okazji, aby z zalet gorącej linii skorzystać. Podobnie jest z forum dyskusyjnym, które za potrzebne uznało w poszczególnych modułach od 5 do 7% ankietowanych, a przecież właśnie forum mogłoby się stać miejscem wymiany informacji z innymi uczestnikami kursu albo z jego obsługą. Właśnie na forum mogłaby się odbywać dyskusja na tematy związane z kursem albo z doświadczeniami nauczania na odległość, ale nawet „podrzucane” tam lżejsze tematy (ulubione witryny internetowe czy moda na książki) nie znajdują odzewu.

Bardzo niepokojącym sygnałem dla nas były odpowiedzi na dwa pytania ankiety pod wspólnym hasłem „Problemy techniczne”. Okazało się, że znacznie ponad połowa uczestników kursu, a w III module nawet 78,6%, doświadczyło problemów technicznych. Niektórzy uczestnicy błędnie interpretowali występujące problemy z zalogowaniem czy korzystaniem z kursu, zarzucając nam, że kurs działa tylko dla korzystających z przeglądarki Internet Explorer. O przyczynach tego stanu wspominałam w pierwszej części mojego tekstu. Wypada mieć nadzieję, że w drugim roku działania kursu takie problemy należeć będą do przeszłości.

Na koniec każdy, kto zdecydował się wypełnić ankietę, mógł ocenić kurs w szkolnej skali. Oceny są ogólnie dobre, w module I kurs jako bardzo dobry lub dobry oceniło 73,2% uczestników, w module II — 60% (tutaj także jedna osoba oceniła go jako „niezadowalający”), w module III — 64,3%. We wszystkich modułach najczęściej przyznawano ocenę „dobrą”. To cieszy, bo mamy nadzieję, że absolwenci kursu staną się jego rzecznikami wśród swoich kolegów. Mamy także nadzieję, że praktyka w zakresie e-learningu, nabyta przy okazji kursu „bibweb”, będzie dla nich cennym życiowym doświadczeniem oraz że następne kursy prowadzone w tym trybie uznają za coś znajomego, ciekawego i wartego zainteresowania.

Przypisy

[1] WIECZORKOWSKA, G., NOWAK, A. E-słuchacze na Uniwersytecie Warszawskim [on-line]. [dostęp 8 czerwca 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://come.uw.edu.pl/www_zalaczniki/e_sluchacze_na_uw.rtf.

[2] Tamże.

[3] ZABOREK, P. E-learning - możliwości edukacji poprzez Internet w Polsce. Firma i Rynek 2002/2003, nr 4/1, s. 24.

[4] GALWAS, B. Współczesne systemy kształcenia ustawicznego i kształcenia na odległość. In MEWA Magazyn Edukacji Wirtualnej [on-line]. 2002 nr 1 [dostęp 8 czerwca 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.okno.pw.edu.pl/mewa-new/mewa_nr_1/mewa_nr_1.php.

[5] GALWAS, B., NOWAK J., NOWAK S., PAJER M., WITOŃSKI, P. Edukacja w Internecie. In MEWA Magazyn Edukacji Wirtualnej [on-line]. 2002 nr 1 [dostęp 8 czerwca 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.okno.pw.edu.pl/mewa-new/mewa_nr_1/mewa_nr_1.php.

[6] OLECHOWSKA, T. Metodyka i narzędzia nauczania języka angielskiego na odległość. In MEWA Magazyn Edukacji Wirtualnej [on-line]. 2002 nr 4 [dostęp 8 czerwca 2004]. Dostępny w World Wide Web: http://www.okno.pw.edu.pl/mewa-new/mewa_nr_1/mewa_nr_4.php.

BIBWEB — kurs internetowy dla bibliotekarzy / Anna Wołodko// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 6/2004 (57) czerwiec/lipiec. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2004. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2004/57/wolodko.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187