EBIB 
Nr 9/2003 (49), Internetowe systemy wymiany i przesyłania informacji. Badania, teorie, wizje
 Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Piotr Ogrodzki
Ośrodek Ochrony Zbiorów Publicznych w Warszawie

Stan zabezpieczenia bibliotek wchodzących w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego przed przestępczością oraz kierunki działań zmierzających do poprawy stanu ich ochrony


1.Stan zabezpieczenia bibliotek[1]

1.1.Uwagi ogólne

Stan zabezpieczenia polskich bibliotek jest na niższym poziomie niż w przypadku muzeów. Biblioteki dotąd realizowały przede wszystkim w niezbędnym, podstawowym zakresie, zabezpieczenie przed pożarem oraz realizowały przepisy nakazujące planowanie działań na wypadek klęsk żywiołowych i konfliktu zbrojnego. Kwestie zabezpieczenia przed przestępczością pozostawały zwykle na uboczu. Straty, jakie ponosiły biblioteki na skutek kradzieży, powodowały podejmowanie działań doraĄnych, zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa.

Doświadczenia ostatnich kilkunastu lat wskazują, że kradzieże zbiorów bibliotecznych nie są problemem marginalnym, jedynie stwierdzenie faktu utraty części księgozbioru często następuje po kilku latach od jego zaginięcia. Najczęściej dzieje się to za sprawą przypadku. Tak było z kradzieżą odkrytą 1989 roku w Bibliotece Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W jednym z antykwariatów zwrócono uwagę na exlibris Biblioteki, znajdujący się na wystawionej do sprzedaży XVI-wiecznej Ewangelii. Zatrzymano osobę, u której znaleziono łącznie ponad 140 rycin z XVII i XVIII-wiecznych książek. Ustalono, że książki zaginęły najprawdopodobniej w latach 1982 i 1983, kiedy dokonywano przeniesienia zbiorów bibliotecznych. Podczas przeprowadzki korzystano z pomocy osób trzecich i najprawdopodobniej jedna z nich dokonała kradzieży. Wyjaśnienia rzecznika prasowego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu obnażyły całkowitą bezbronność bibliotek: Podkreślić też należy, że w tak dużym księgozbiorze wykrycie braków jest naprawdę niełatwe. Jeżeli dana pozycja nie zostanie zamówiona przez czytelnika, wówczas wykluczając przypadek - fakt jej zaginięcia jest możliwy do wykrycia tylko przez tzw. skontrum, które musiałoby trwać około 25 lat, uwzględniając siły, jakimi dysponuje biblioteka[2].

W 1991 roku w prasie opisano historie kradzieży, jakie miały miejsce w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu[3]. W 1984 roku jeden z profesorów Harvardu zawiadomił władze biblioteki, że na rynku antykwarycznym pojawiły się pozycje, które mogą pochodzić z wrocławskiej kolekcji. Jak się okazało, książki znikły w niewyjaśnionych okolicznościach, najprawdopodobniej w 1981 roku. W 1985 roku włamano się do Działu Zbiorów Kartograficznych biblioteki, skąd skradziono atlasy i książki. Rok później z tego samego działu zabrano osiem bezcennych atlasów geograficznych. Nie udało się ustalić, kiedy skradziono rękopisy Lessinga, które pojawiły się na aukcji w Berlinie Zachodnim. W 1990 roku dokonano włamania do słabo zabezpieczonych magazynów, z których skradziono 33 woluminy.

W 1998 roku wybuchła kolejna "bomba": kradzież dzieła Mikołaja Kopernika z krakowskiej biblioteki oraz zniknięcie kilkudziesięciu woluminów z biblioteki klasztoru kamedułów. Sprawcą tej ostatniej kradzieży okazał się były kandydat na zakonnika, który w trakcie odbywania nowicjatu wystąpił z zakonu. Pełne straty zbiorów kamedulskich nie są znane. Rok 1999 to wielka kradzież w Bibliotece Jagiellońskiej. Podobnie jak większość kradzieży, podczas których nie dokonywano włamania i ta została ujawniona przypadkiem, podczas przygotowywania książek na wystawę do Niemiec. Okazało się wówczas, że wielu woluminów nie ma w magazynach. Sprawa tej kradzieży jest ciągle otwarta i czeka na pełne wyjaśnienie.

Powyższe przykłady wskazują na pilną potrzebę przyjrzenia się obecnemu stanowi zabezpieczenia bibliotek i stworzenia planu kompleksowej ochrony zbiorów przed tego rodzaju przestępczością.

1.2. Zabezpieczenie przed przestępczością

1.2.1. Ochrona fizyczna

Zgodnie z danymi otrzymanymi od wojewodów, 27 polskich bibliotek podlega obowiązkowej ochronie, w myśl przepisów Ustawy o ochronie mienia i osób. W tych jednostkach bezpośrednią ochronę fizyczną powinni pełnić pracownicy specjalistycznych, uzbrojonych formacji ochronnych (wewnętrzne służby ochrony lub przedsiębiorcy posiadający koncesję na prowadzenie działalności gospodarczej w zakresie usług ochrony osób i mienia). Z nadesłanych ankiet wynika, że w części bibliotek, zamiast właściwych służb, obowiązki pełnią portierzy lub dozorcy zatrudnieni przez daną bibliotekę, co jest niezgodne z przepisami ustawy o ochronie osób i mienia.

Podstawowe uwagi inspektorów Najwyższej Izby Kontroli dotyczyły:

  • braku uzgodnionych planów ochrony w bibliotekach podlegających obowiązkowej ochronie,
  • zatrudniania w ochronie fizycznej osób bez właściwych kwalifikacji,
  • niewłaściwego wykonywania obowiązków (testy reakcji służb ochrony na wywoływane w magazynach alarmy w kilku bibliotekach wypadły negatywnie),
  • braku właściwego wyposażenia pracowników ochrony w indywidualne środki obrony oraz środki łączności,
  • braków w organizacji ochrony (brak lub nieprzestrzeganie obowiązków, np. nieinformowanie przez portierów kierownictwa bibliotek o pozostawianiu przez pracowników kluczy w zamkach i niezamykaniu okien w pomieszczeniach),
  • braku uregulowań wewnętrznych dotyczących zasad gospodarowania kluczami.

Większość przedstawionych uwag ma charakter podstawowy i dotyczy działań organizacyjnych. Jest to bardzo niepokojące, bowiem właściwa organizacja i przestrzeganie wypracowanych procedur to podstawa ochrony. Jeżeli w tym zakresie będą występowały uchybienia, żadne rozwiązania natury technicznej, nawet najbardziej wyrafinowane systemy zabezpieczeń, nie będą skuteczne.

1.2.2. Zabezpieczenia budowlane i mechaniczne

Na 40 ankietowanych bibliotek, jedynie 5 posiada odrębne skarbce do przechowywania zbiorów. W połowie bibliotek cenne zbiory przechowywane są w szafach stalowych. Jedynie w 13, przy zabezpieczaniu otworów drzwiowych i okiennych, stosuje się zamknięcia posiadające właściwe atesty.
W czasie kontroli inspektorzy Najwyższej Izby Kontroli często stwierdzali:

  • słabe konstrukcje drzwi prowadzących do magazynów starodruków i rękopisów,
  • stosowanie prostych zamknięć bez atestu,
  • brak blokad przeciwwyważeniowych na drzwiach magazynów,
  • brak właściwych wydzieleń pomiędzy magazynami zbiorów specjalnych a magazynami księgozbioru podręcznego,
  • przechowywanie części zbiorów w szafach bez zamknięć, często znajdujących się w ogólnie dostępnych pomieszczeniach i na korytarzach.
1.2.3.Zabezpieczenia elektroniczne

Spośród 40 zbadanych bibliotek, 32 posiadają systemy sygnalizacji włamania i napadu, z czego 22 są podłączone jest do stacji monitoringu. 13 bibliotek wyposażonych jest w system telewizji dozorowej. Statystycznie sytuacja wygląda korzystnie, jednak w praktyce znaczna część systemów ma charakter lokalny - zabezpieczają tylko wybrane pomieszczenia. W takich przypadkach, przy jednoczesnej słabej ochronie fizycznej, należy liczyć się z możliwością dokonywania przestępstw (np. kradzieży z włamaniem). Najczęstsze problemy związane z systemami sygnalizacji włamania i napadu oraz innymi systemami wspomagającymi ochronę to:

  • niewykorzystywanie możliwości systemów, np. uruchamianie systemu o godzinie 20.00, podczas gdy pracownicy opuszczają budynek już o godzinie 15.00,
  • brak systematycznych konserwacji systemów, co prowadzi do nieoczekiwanych awarii urządzeń,
  • duża awaryjność systemów związana ze stosowaniem najtańszych urządzeń,
  • brak nagrywania obrazów przekazywanych przez kamery na monitory kontrolne,
  • niestosowanie urządzeń kontroli dostępu do określonych pomieszczeń czy stref budynku.

W 8 bibliotekach zastosowano elektroniczne systemy zabezpieczające pojedyncze egzemplarze zbiorów. W 12 zainstalowano system ograniczenia dostępu w oparciu o zamki szyfrowe i czytniki kart magnetycznych. W 5 czytelniach zainstalowano kamery systemu telewizji dozorowej. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na powszechny brak kompleksowego planu wyposażenia bibliotek w sprawdzone i jednorodne systemy technicznych zabezpieczeń. Planowy i jednorodny system zabezpieczenia pozwoliłby zmniejszyć koszty jednostkowe wyposażania poszczególnych bibliotek. Prócz tego (mając na uwadze stosowny dopływ skromnych środków budżetowych) opracowany harmonogram prac dałby możliwość stopniowego budowania (w danej bibliotece) systemu, poczynając od najcenniejszych zbiorów.

W raporcie Najwyższej Izby Kontroli pozytywnie oceniono zabezpieczenie techniczne w kilku największych polskich bibliotekach. Należą do nich:

  • Biblioteka Narodowa w Warszawie,
  • Biblioteka Jagiellońska w Krakowie,
  • Biblioteka Zakładu Narodowego Ossolińskich we Wrocławiu,
  • Biblioteka Żydowskiego Instytutu Historycznego,
  • Centralna Biblioteka Wojskowa,
  • Centralna Biblioteka Rolnicza,
  • Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej.
1.2.4. Udostępnianie zbiorów

Szczególna ochrona zasobu polega na ograniczeniu udostępnienia wyłącznie do celów naukowych i ekspozycyjnych (rozporządzenie Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 listopada 1998 roku w sprawie ustalenia wykazu bibliotek, których zbiory tworzą narodowy zasób biblioteczny, określenia organizacji tego zasobu oraz zasad i zakresu jego szczególnej ochrony). W praktyce ta zasada nie była przestrzegana, ponieważ w bibliotekach nie rozstrzygnięto, która część ich zbiorów stanowi narodowy zasób biblioteczny. Ujawnione w czasie kontroli NIK nieprawidłowości w udostępnianiu zbiorów dotyczyły:

  • braku przepisów wewnętrznych regulujących sposób i zasady udostępniania zbiorów specjalnych (39%),
  • nieokreślania lub wadliwości procedur wypożyczania materiałów poza siedzibę biblioteki,
  • braku lub niewłaściwego nadzoru i kontroli korzystania ze zbiorów specjalnych,
  • braku lub niepełnej ewidencji wejść do magazynów zbiorów specjalnych,
  • nieprzestrzegania zasad udostępniania zbiorów specjalnych określonych w regulaminach wewnętrznych.

W jednej z badanych bibliotek 40% wypożyczeń starodruków nastąpiło z naruszeniem ustalonych w tej sprawie zasad. W innej bibliotece w przepisach dopuszczono możliwość korzystania ze zbiorów jej filii w pokojach gościnnych, co pozbawiało pracowników biblioteki możliwości kontroli i nadzoru nad pożyczonymi starodrukami.

2. Działania zmierzające do poprawy stanu zabezpieczenia bibliotek przed przestępczością

2.1. Uwagi ogólne

Zabezpieczenie biblioteki w podstawowym zakresie nie powinno różnić się od zabezpieczenia innych obiektów. Podstawą wszelkich działań powinna być rzetelnie przeprowadzona analiza zagrożenia, która musi uwzględniać potencjalne zagrożenia (zarówno te zewnętrzne, jak i wewnętrzne). Przy analizie zagrożenia nie wystarczy brać pod uwagę tylko istniejące zabezpieczenia techniczne, ale również zasady organizacji pracy i udostępniania zbiorów. Luki i nieścisłości w organizacji pracy biblioteki są elementami, które mogą bardzo negatywnie wpływać na ogólny poziom ochrony (może nawet w takim samym stopniu, jak wadliwe zabezpieczenia mechaniczne czy niesprawne systemy alarmowe). Przy projektowaniu ochrony powinno się dokładnie ustalić, co podlega ochronie. W szczególności należy oddzielić zbiory podstawowe od zbiorów specjalnych. Zakres ochrony można podzielić na podstawowy i rozszerzony. Na zasadach ogólnych winna być traktowana cała jednostka, a ochrona rozszerzona (zarówno pod względem technicznym, jak i organizacyjnym) powinna dotyczyć zbiorów specjalnych. Przygotowując zakres technicznego zabezpieczenia, należy pamiętać o maksymalnej prostocie obsługi systemów zabezpieczeń i ich dużej odporności na ewentualne błędy obsługi.

Jednym z podstawowych problemów bibliotek jest brak wystarczających środków finansowych, które pozwoliłyby w krótkim czasie zaspokoić wszelkie potrzeby. Dlatego niezwykle istotne jest etapowe projektowanie inwestycji i ustawienie prac w takiej kolejności, by w pierwszym etapie ochronie podlegały najcenniejsze części zbiorów i najbardziej niebezpieczne miejsca (ich wybór powinien wynikać z przeprowadzonej analizy zagrożenia). Systemy alarmowe powinny spełniać wymogi klasy SA 3, a urządzenia powinny mieścić się w polskiej klasie C lub posiadać uznane certyfikaty zachodnich ubezpieczycieli, np. VdS. Należy rozważyć możliwość wykonania systemów klucza generalnego dla dużych bibliotek i wprowadzenia udostępniania kluczy przy pomocy specjalnych elektronicznych depozytariuszy.

2.2. Miejsca szczególnie zagrożone

Szczególnie narażonymi miejscami na przestępcze działania są czytelnie biblioteczne, w których osoba z zewnątrz:

  • otrzymuje zamawiane u bibliotekarzy pozycje,
  • ma możliwość spokojnego (wielokrotnego) sprawdzenia książki (jej stanu, zawartości, ilości rycin, itp.),
  • może rozpoznać zwyczaje personelu biblioteki i ocenić, czy zachowanie pracowników daje możliwość dokonania kradzieży.

Kolejnymi miejscami szczególnego ryzyka są magazyny zbiorów. Straty w magazynach najczęściej są wynikiem kradzieży z włamaniem, kradzieży dokonywanej w czasie godzin pracy biblioteki przez osoby wykorzystujące nieuwagę personelu biblioteki oraz poprzez pracowniczy zabór mienia. Ta ostania forma jest najbardziej niebezpieczna. Nieuczciwa osoba z personelu biblioteki, mająca bezpośredni dostęp do zbiorów, ma w zasadzie nieograniczone możliwości dokonania kradzieży. Praktyka i zdarzenia ostatnich lat pokazują, że takie sytuacje trzeba poważnie brać pod uwagę przy wskazywaniu zagrożeń i podejmowaniu działań zmierzających do ich minimalizacji.

Na ostatniej pozycji wśród zagrożonych miejsc są pracownie merytoryczne i konserwatorskie. W obu tych miejscach czasowo przetrzymywane są zasoby biblioteczne (w pierwszych na czas trwania naukowego opracowania zbiorów czy wprowadzania do katalogów, w drugich na czas ich konserwacji). W obu tych miejscach zagrożenie przestępczością jest w porównaniu z innymi miejscami znacznie mniejsze.

2.3. Zabezpieczenie czytelni

2.3.1.Organizacja pracy

Korzystanie z czytelni powinno odbywać się na podstawie regulaminu udostępniania zbiorów. Inne zasady powinny dotyczyć księgozbioru podręcznego, a inne - zbiorów specjalnych. Wspólna dla obu rodzajów czytelń powinna być jednoznaczna identyfikacja czytelnika. Właściwym rozwiązaniem jest wprowadzanie przez coraz większą ilość bibliotek kart stałego czytelnika, w których znajdują się niezbędne dane pozwalające na jego identyfikację. Karty biblioteczne powinny być zaopatrzone w zdjęcia czytelnika, a duplikaty kart ze zdjęciami przechowywane w bibliotece. Dzięki temu, nawet w przypadku podania przez przestępcę fałszywych danych, w posiadaniu biblioteki znajdzie się jego fotografia. W czytelniach zbiorów specjalnych, przed udostępnieniem starodruków powinno sprawdzić się referencje wypożyczającego i zasadność złożonego wniosku.

Kolejną zasadą powinna być stała obecność pracownika biblioteki w czytelni, w czasie przebywania w niej czytelników. Nie do przyjęcia jest sytuacja, w której czytelnik pozostaje sam z wypożyczonymi książkami ! Niektóre biblioteki wprowadziły udostępnianie starodruków tylko w obecności pracownika biblioteki, który cały czas powinien towarzyszyć czytelnikowi. Należy pamiętać również o konieczności oddzielenia czytelni ogólnej od czytelni zbiorów specjalnych. Nie można również zapomnieć o wprowadzeniu zakazu wchodzenia do czytelni w długich okryciach wierzchnich, wnoszenia toreb, reklamówek etc. W czytelniach zbiorów specjalnych powinien to być wymóg bezwzględny. Dodatkowo należy również wprowadzić w nich zakaz używania piór wiecznych, długopisów itp., w których środkiem piszącym jest atrament. Ograniczenie to wynika z zagrożenia przypadkowego wylania się atramentu na starodruk.

2.3.2.Zabezpieczenia mechaniczne

Drzwi główne do czytelni nie muszą spełniać nadzwyczajnych wymagań w zakresie zabezpieczeń mechanicznych. W czytelniach starodruków można przewidzieć możliwość takiej blokady drzwi, by wejście i wyjście z czytelni było możliwe tylko za zezwoleniem pracownika biblioteki. Czytelnicy powinni mieć ograniczone możliwości otwierania okien. Do przewietrzenia należy używać tylko tych okien, nad którymi ma pełną kontrolę dyżurny biblioteki (ograniczenie to wynika z ryzyka wyrzucenia książki do osoby czekającej na zewnątrz).

2.3.3. Systemy alarmowe i urządzenia wspomagające

Dyżurny bibliotekarz powinien mieć w czytelni dostępny przycisk napadowy, dzięki któremu możliwe byłoby zaalarmowanie służb ochrony w przypadku jakiegokolwiek zagrożenia. W tym zakresie możliwe są dwa rozwiązania - przycisk stacjonarny i przenośny (bezprzewodowy). Drugie rozwiązanie wydaje się korzystniejsze, ponieważ pracownik może użyć przycisku w każdym miejscu czytelni, a nie tylko przy swoim stanowisku. Każda czytelnia powinna być wyposażona w kamery systemu telewizji dozorowej. Informacja o obserwowaniu i nagrywaniu zdarzeń zachodzących w czytelni powinna być umieszczona przed wejściem do niej. Proponowane rozwiązanie ma ogromne znaczenie prewencyjne. Świadomość, że wszystko, co dzieje się w czytelni, jest rejestrowane, istotnie wpływa w wielu przypadkach na odstąpienie od podjęcia działań przestępczych.
Nawet prosty system dozoru telewizyjnego powinien przekazywać obraz, co najmniej na dwa monitory, jeden umieszczony w czytelni na stanowisku bibliotekarza, a drugi wraz z magnetowidem (lub innym środkiem rejestrującym obraz) w centrum ochrony lub na zapleczu dostępnym tylko dla personelu biblioteki. Ze względu na konieczność precyzyjnej identyfikacji korzystne byłoby zastosowanie systemu telewizji kolorowej.

Jeżeli z czytelni, poza głównym wyjściem, prowadzą również drzwi na zaplecze lub do magazynów, powinny być one objęte chociażby lokalnym systemem ograniczonego dostępu. Mogą to być nawet bardzo proste rozwiązania, np.: zamek eletromagnetyczny sprzężony z zamkiem szyfrowym lub specjalne autonomiczne zamki z wbudowanymi czytnikami kart magnetycznych. Zadaniem tych rozwiązań jest niedopuszczenie do niekontrolowanego wejścia osób postronnych do pomieszczenia zastrzeżonego dla pracowników biblioteki.

2.4. Zabezpieczenie magazynów

2.4.1. Organizacja pracy

Dostęp do magazynów zbiorów powinni mieć tylko zatrudnieni w nich pracownicy. Jeżeli w bibliotece znajdują się wyjątkowo cenne księgozbiory, należy rozważyć możliwość utworzenia w magazynach zbiorów specjalnych oddzielnego magazynu, działającego na zasadach zbliżonych do skarbca bankowego. Musi to być pomieszczenie o bardzo ograniczonym dostępie, do otwarcia którego potrzeba minimum dwóch upoważnionych pracowników. Każdorazowe wejście powinno być odnotowane. W przypadku wszystkich magazynów powinien być wyraĄny zakaz wstępu na ich teren osób postronnych (chyba, że za zgodą dyrektora biblioteki lub osoby przez niego upoważnionej). Egzekwowanie rozwiązań organizacyjnych powinno zostać wymuszone rozwiązaniami technicznymi.

2.4.2. Zabezpieczenia mechaniczne

W odróżnieniu od drzwi czytelni, drzwi magazynowe powinny spełniać podwyższone rygory bezpieczeństwa. Optymalnym byłoby zastosowanie w otworach drzwi magazynowych konstrukcji o podwyższonej odporności na włamanie (drzwi i zamki posiadające atest Instytutu Mechaniki Precyzyjnej i Centralnego Laboratorium Kryminalistyki Komendy Głównej Policji). W oknach magazynów powinny być założone szyby bezpieczne lub przynajmniej siatki uniemożliwiające wrzucenie do magazynów przedmiotów niebezpiecznych czy łatwopalnych. Otwory okienne w magazynach na niższych kondygnacjach lub w miejscach łatwo dostępnych powinny zostać wzmocnione kratami. Kraty powinny być stałe, a nie ruchome. Jeżeli zgodnie z zaleceniami Państwowej Straży Pożarnej konieczne jest zainstalowanie krat ruchomych, to powinny być one zamykane na atestowane zamki, a nie na kłódki.

Wyjątkowo cenne zbiory wewnątrz magazynu powinny być przechowywane w lekkich sejfach lub kasach pancernych, a nie w szafach metalowych. Bardzo często te ostatnie uznawane są błędnie przez bibliotekarzy za sejfy! Dla bogatych i niezwykle wartościowych zbiorów warto rozważyć możliwość budowy specjalnego magazynu, który spełniałby wymogi skarbca bankowego. Do niedawna możliwość budowy skarbców w budynkach, w których w trakcie budowy takich konstrukcji nie wykonano, była ograniczona. Obecnie, dzięki możliwości konstruowania lekkich skarbców modułowych, istnieje możliwość postawienia ich niemal wszędzie.

2.4.3. Systemy alarmowe i urządzenia wspomagające

Magazyny powinny być objęte rozszerzoną ochroną techniczną. W zakresie systemu sygnalizacji włamania i napadu magazyn powinien być objęty podstawową ochroną przestrzenną, uzupełnioną o ochronę obwodową i indywidualną. Ochrona obwodowa w magazynach zbiorów nabiera specjalnego znaczenia z uwagi na gęstą i często zmieniającą się zabudowę wnętrza. W wyniku tych zmian istotnemu ograniczeniu podlega skuteczny zasięg wykrywania czujek przestrzennych (pasywnych czujek podczerwieni, czujek ultradĄwiękowych, dualnych). W magazynach bibliotecznych sprawdzają się jakże często zapomniane tory podczerwieni, czujki inercyjne lub wibracyjne (zabezpieczenie okien i drzwi), akustyczne czujki zbicia szkła, czujki magnetyczne czy kontrolujące zamknięcie rygla drzwi.

Szafy lub kasy zawierające najcenniejsze zbiory powinny być objęte ochroną indywidualną. Do ich zabezpieczenia należy przede wszystkim używać, tak jak w przypadku rozwiązań bankowych, czujek wstrząsowych. Pracownicy magazynów powinni mieć możliwość skorzystania z przycisków napadowych, umożliwiających zaalarmowanie służb ochrony lub innych pracowników. Przy podziale systemu alarmowego na części logiczne magazyny powinny znajdować się w wyodrębnionej grupie.

Magazyny zbiorów powinny być objęte również kontrolą dostępu i telewizją dozorową. Rejestracji powinien podlegać obraz z rejonu wejścia do magazynu. Kamery powinny być tak ustawione, by była możliwa identyfikacja osoby wchodzącej i wychodzącej z magazynu. Dodatkową kontrolę powinien umożliwiać system kontroli dostępu, który w przypadku magazynów specjalnego znaczenia wymuszałby wejście dwóch osób, np. dwa czytniki przy wejściu, jeden czytnik kart plus zamek szyfrowy (jedna osoba ma kartę, druga zna kod dostępu).

2.5. Pracownie biblioteczne i konserwatorskie

2.5.1. Organizacja pracy

Podobnie jak w przypadku magazynów, w organizacji ruchu osobowego należy kierować się zasadą maksymalnego ograniczenia poruszania się osób postronnych po instytucji. Należy odciąć z ogólnie dostępnego ruchu ciągi komunikacyjne i dostęp w rejonie biur i pracowni, jeżeli to tylko jest możliwe.

Pracownicy poszczególnych działów powinni osobiście pobierać klucze u portiera lub z elektronicznego depozytariusza. Wejście osób trzecich w rejony ograniczonej dostępności powinno odbywać się tylko pod kontrolą pracowników biblioteki, zgodnie z zasadą, że każdy odpowiada za swego gościa.

2.5.2. Zabezpieczenia mechaniczne

W stosunku do pracowni bibliotecznych nie ma specjalnych obostrzeń w zakresie zabezpieczeń mechanicznych. Wzmocniona ochrona tych części biblioteki może wynikać ze zlokalizowania ich w bliskim sąsiedztwie magazynów. W takim wypadku zarówno okna, jak i drzwi powinny być wzmocnione (np. kraty w oknach czy atestowane zamki w drzwiach). Nieco podwyższona ochrona powinna objąć pracownie konserwatorskie, z uwagi na przetrzymywanie w nich na czas konserwacji ksiąg pochodzących ze zbiorów specjalnych.

2.5.3. Systemy alarmowe i urządzenia wspomagające

Zastosowanie poszczególnych rodzajów systemów technicznego zabezpieczenia jest mniejsze niż ma to w przypadku magazynów. Tylko pracownie konserwatorskie powinny być chronione na zbliżonym do magazynów poziomie. Pozostałe pracownie powinny podlegać ochronie systemem sygnalizacji włamania i napadu czy systemem telewizji dozorowej tylko w takim zakresie, w jakim wynika to z ogólnej analizy zagrożenia i konieczności zapewnienia minimum ochrony dla całego obiektu. Szczególnie ważne jest objęcie kontrolą ciągów komunikacyjnych i punktów węzłowych (skrzyżowanie ciągów komunikacji poziomej i pionowej). Jest to bardzo istotne w przypadku odstąpienia od ochrony każdego pomieszczenia bibliotecznego. W tych miejscach korzystne jest również instalowanie kamer telewizji dozorowej.

2.6. Zabezpieczenie ogólne zbiorów[4]

Oznakowanie zbiorów bibliotecznych, obok funkcji porządkowej, ma istotne znaczenie w identyfikacji skradzionych książek i starodruków. Pomocne jest wówczas, kiedy trzeba udowodnić swoje prawa własności, czy też w przypadku próby ustalenia właściciela danej pozycji.
Podstawowym środkiem stosowanym przez biblioteki było wprowadzanie do książek pieczęci i numerów. Czasami stosowano dodatkowe opisy. Dla zwiększenia skuteczności tych działań wprowadzono stemplowanie książek w kilku miejscach. Pieczęcie i opisy mają jednak tę wadę, że są widoczne i mogą zostać łatwo usunięte. Chemiczne sposoby usuwania oznakowań są mało skuteczne z uwagi na bardzo głęboką penetrację papieru przez tusz pieczęci czy atrament używany do sporządzania adnotacji. Pozostaje mechaniczne usunięcie oznakowań, które w skrajnej postaci sprowadza się do całkowitego usunięcia oznakowanych kart papieru.

Dodatkowe znakowanie książek według sobie znanego klucza może być również wykryte i usunięte przez przestępców. Najprostszą metodą zapewniającą pewną identyfikację jest posiadanie mikrofilmów starodruków. W praktyce tylko niewielka część zbiorów posiada taką dokumentację fotograficzną.

W ostatnich latach nowoczesna technika stworzyła nowe metody znakowania, na tyle uniwersalne, że mogą zostać zastosowane dla każdego przedmiotu. Nowe technologie gwarantują pewną identyfikacje, ale są bardzo kosztowne. Jedną z nich jest znakowanie mikrokryształami o indywidualnej strukturze. Metoda ta jest bardzo pracochłonna, wymagająca odpowiednio przygotowanych konserwatorów i zastosowania wysoce specjalistycznego sprzętu do odczytywania kodów naniesionych na oznakowany przedmiot.

Do znakowania księgozbiorów mogą zostać wykorzystane również mikrochipy, każdy ze swoim indywidualnym kodem, niewidocznym gołym okiem. Omawiana metoda jest znacznie tańsza od znakowania mikrokryształami, choć wprowadzenie chipów do struktury zabezpieczanego przedmiotu nie jest proste. Ma też jeszcze jeden mankament - posiadając czytnik można ustalić, czy dany przedmiot jest znakowany, czy nie. Nawet jeżeli nie uda się dokładnie namierzyć lokalizacji mikrochipa, to informacja, że np. książka jest znakowana stanowi dość istotną informację dla przestępcy.

Wszystkich omawianych wad pozbawiona jest ostatnia metoda - mikrofotografia. Zdjęcia wykonywane w dużym powiększeniu, pokazujące miniaturowe detale i strukturę przedmiotu, dają 100% gwarancję identyfikowania i rozpoznania przedmiotów (pod warunkiem, że wcześniej zostały wykonane ich zdjęcia kontrolne). Skuteczność tej metody wynika z faktu, że nawet w przypadku seryjnej produkcji nie ma dwóch takich samych przedmiotów! Może wydać się to niewiarygodnym, ale nie ma dwóch jednakowych znaczków pocztowych mających te same nominały i wybitych z tej samej matrycy. Ilość różnic możemy liczyć w dziesiątkach detali. Mikrofotografia ma jeszcze tę zaletę, że nie pozostawia żadnych widocznych śladów. Przestępca może domyślać się, że książka została sfotografowana, ale nie wie, co zostało sfotografowane.

2.7. Podsumowanie

W ochronie i zabezpieczeniu przed przestępczością zbiorów bibliotecznych niezwykle ważne jest kompleksowe potraktowanie tematu zabezpieczenia, a nie tylko pojedynczych elementów, wzajemnie od siebie oderwanych. Dogłębne poznanie charakteru i lokalizacji chronionych zbiorów, jak również rodzajów zagrożeń, powinno procentować poprawnymi rozwiązaniami. Należy dodać, że dobre zabezpieczenia to nie tylko technika, ale również organizacja pracy. O tym jednak mało kto pamięta.

 

Przypisy

[1] Przedstawiony stan zabezpieczenia bibliotek został opracowany w oparciu o analizę 40. ankiet dotyczących ochrony i zabezpieczenia bibliotek wchodzących w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego oraz o otrzymaną z Najwyższej Izby Kontroli Informację o wynikach kontroli stanu zabezpieczenia i warunków przechowywania Narodowego Zasobu Bibliotecznego, Warszawa, czerwiec 2001.

[2] Rozpuścić białe kruki, Sztandar Młodych z dnia 11.10.1989.

[3] CHUDZIAK, Waldemar. Na wynos [Kradzież starych druków z Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego], Polityka 1991 nr 1, s.5.

[4] Przez zabezpieczenie ogólne rozumiem takie działania zmierzające do zabezpieczenia zbiorów bibliotecznych, które w przypadku ich utraty daje szansę na ich pewną i skuteczną identyfikację.

 Początek strony



Stan zabezpieczenia bibliotek wchodzących w skład Narodowego Zasobu Bibliotecznego przed przestępczością oraz kierunki działań zmierzających do poprawy stanu ich ochrony / Piotr Ogrodzki// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 9/2003 (49) październik. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/49/ogrodzki.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187