EBIB 
Nr 3/2003 (43), Dzieci, książka, biblioteka. Artykul
 Poprzedni artykuł Następny artykuł   

 


Beata Emilia Łaszewska-Radwańska
Uniwersytet Wrocławski
Instytut Bibliotekoznawstwa

Usługi dla dzieci w Miejskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu w latach 1945 - 1955


Sytuacja książki polskiej we Wrocławiu w latach 1945-1955

Po zakończeniu II wojny światowej na Dolnym Śląsku, a więc i we Wrocławiu, brak polskiej książki był bardzo odczuwalny. Autorzy ukazujących się w ówczesnej prasie dolnośląskiej artykułów informowali zarówno władze, jak i mieszkańców o tym niepokojącym zjawisku: Wiemy dobrze, że na Ziemiach Zachodnich panuje głód słowa polskiego. Stan ten jest po prostu zastraszający. Z jednej strony mamy tu ludność autochtoniczną, dysponującą jedynie, i to niezbyt często, modlitewnikami w języku polskim. Hitleryzm postarał się, by z terenu Ziem Zachodnich zniknął wszelki ślad słowa polskiego [...]. Z drugiej strony ludność napływowa - repatrianci, przesiedleńcy zabrali ze sobą wszystko, co uważali za potrzebne do życia i pracy w nowych warunkach, ale książki zostawili jako uciążliwy balast, przecież ilość bagażu, jaki mogli zabrać ze sobą, była ograniczona, a zawsze znalazło się coś bardziej potrzebniejszego do zabrania. Tylko nieliczni inteligenci zabrali ze sobą trochę książek. Tak więc stoimy wobec zupełnego braku słowa polskiego. Jeśli stan ten dłużej potrwa, może się okazać złowrogi w skutkach. Nie wolno przechodzić spokojnie obok tego problemu, który jest sprawą zasadniczą dla naszej polityki kulturalnej na Ziemiach Zachodnich.[C.16]

Pierwsze książki polskie pojawiły się w mieście dzięki wydawcom, księgarzom i właścicielom prywatnych wypożyczalni, którzy zaczęli osiedlać się w mieście już w 1945 roku. I tak w latach 1945-1950 funkcjonowało we Wrocławiu co najmniej 65 instytucji zajmujących się książką w szerokim tego słowa znaczeniu. Wśród nich wymienić należy Miejską Bibliotekę Publiczną z filiami, 18 wypożyczalni prywatnych oraz trzy biblioteki należące do związków i organizacji. Przez pierwsze dwa lata jedynymi po księgarniach placówkami dostarczającymi mieszkańcom miasta polskie książki były wypożyczalnie dochodowe, których księgozbiory obejmowały od kilkuset do kilku tysięcy woluminów. Z ich usług korzystali także najmłodsi mieszkańcy miasta. I tak na przykład S. Kazanowicz posiadał około 900 tomów przeznaczonych dla młodych czytelników, a w "Marielotce" Hanny Wolszczanowej poszukiwano książek M. Buyno-Arctowej, L. Czarskiej lub J. Porazińskiej. Największym zainteresowaniem tej grupy czytelników cieszyły się biblioteki działające przy: Ośrodku Polskim YMCA (w 1948 roku - 43 osoby), Żydowskim Towarzystwie Kultury i Sztuki (w 1947 roku - 26 osób), Związku Zawodowym Pracowników Kolei. Oddział Wrocław - Nadodrze (w 1947 roku - 21 osób) oraz w Księgarni i Wypożyczalni "Lektor" (w 1949 roku - 35 osób).[A.I.1] Zainteresowanie młodych czytelników książkami oferowanymi przez wypożyczalnie dochodowe zaczęło maleć pod koniec lat czterdziestych. Spowodowane to było przede wszystkim koniecznością płacenia miesięcznego abonamentu, brakiem nowości, a także uruchomieniem Miejskiej Biblioteki Publicznej.

Rok

Liczba bibliotek
z których
pochodzą dane
Czytelnicy

Księgozbiór

Ogółem

w tym do lat 13
M. K. Razem

1947

16

6532

72

69

141

45784

1948

4

1247

63

18

81

9429

1949

5

5910

31

19

50

8482

Tab. 1. Czytelnicy oraz księgozbiory w wypożyczalniach prywatnych oraz związkowych działających we Wrocławiu w latach 1947-1949.[A.I.1]

Miejska Biblioteka Publiczna we Wrocławiu

Mimo tak dużego zapotrzebowania na literaturę polską, Miejska Biblioteka Publiczna (MBP) rozpoczęła swoją działalność dopiero 20 grudnia 1947 roku.[C.15 s. 64] Prace przygotowawcze związane z reorganizacją, gromadzeniem większej liczby książek i poszukiwaniem odpowiedniego lokalu trwały prawie dwa lata, czyli od momentu uruchomienia 18 października 1945 roku Biblioteki Miejskiej dostępnej, ze względu na niewielki księgozbiór, wyłącznie dla pracowników urzędów państwowych.[C.12; 4 s. 21] Biblioteka kilkakrotnie zmieniała pomieszczenia, aby we wrześniu 1949 roku przenieść się do budynku mieszczącego się pod adresem Rynek 58. Położenie budynku w samym centrum Wrocławia było dla placówki bardzo korzystne, mimo iż nowy lokal wymagał sporych prac remontowo-adaptacyjnych.[C.4 s. 29-30] Od 1948 roku biblioteka rozpoczęła organizowanie oddziałów w wielu dzielnicach miasta, powiększając tym samym swój zasięg oddziaływania. Liczba powstających oddziałów uzależniona była od warunków finansowych, kadrowych oraz lokalowych. Ze sprawozdań MBP wynika, że zdobycie odpowiedniego lokalu dla biblioteki graniczyło z cudem. Do końca 1954 roku sieć bibliotek publicznych we Wrocławiu stanowiło dwadzieścia siedem oddziałów położonych w 20 dzielnicach miasta.

Wypożyczalnia i czytelnia dla dzieci i młodzieży

Od początku istnienia biblioteki z jej księgozbioru korzystały również dzieci i młodzież. Gromadzono dla nich książki zarówno w Bibliotece Miejskiej, jak i we wszystkich jej oddziałach. Jednak pierwszą czytelnię dziecięcą uruchomiono dopiero w grudniu 1950 roku.[C.10 s. 293] lub w I kwartale 1951 roku,[B.I.8 s. 62] a pierwszą wypożyczalnię w lecie 1951 roku. Czytelnia udostępniała swoje zbiory codziennie w godzinach od 1100 do 1800. Następną placówką biblioteczną dla dzieci była czytelnia działająca przy Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej od 14 grudnia 1952 roku.[B.II.7 s. 97] Funkcjonowała ona do marca 1953 roku, kiedy to po przeanalizowaniu celowości istnienia czytelni w Bibliotece Wojewódzkiej wyciągnięto wniosek, że będzie bardziej wskazane jeżeli przekaże się ją Bibliotece Miejskiej, która zorganizuje oddział dziecięcy przy ul. Traugutta.[B.II.7 s. 100] Przekazane 23 marca 1953 roku zbiory stanowiły zalążek czytelni młodzieżowej nr 2. Aż do roku 1956 były to jedyne w mieście oddziały dla dzieci działające przy Miejskiej Bibliotece Publicznej.

Czytelnia dziecięca zajmowała początkowo mały i ciemny pokój na parterze budynku Rynek 58. Jednorazowo korzystało z niej 30 dzieci.[C.2] W 1951 roku przeniesiono ją do słonecznego i większego (15 stolików) pomieszczenia mieszczącego się na I piętrze.[C.7 s. 103] Jednak ze sprawozdania pokontrolnego sporządzonego w lipcu 1951 roku wynika, że oddział i czytelnia dziecięca w okresie tym była nieczynna. Kontrolerzy skrytykowali sposób urządzenia pomieszczenia i mały, mocno sfatygowany księgozbiór.[B.I.8 s. 25-36] Również jej kierowniczka - Maria Gulewicz, w sporządzonym w listopadzie 1951 roku sprawozdaniu z działalności czytelni, skarżyła się na brak przepisowych mebli (regałów, stojaków, półek na katalogi, szafek na wystawki i półki podręcznej).[B.1.9 s. 287] Druga czytelnia dla dzieci przy ul. Traugutta 82 zajmowała stosunkowo dobry, jak na warunki wrocławskie, lokal. Jednak w okresie zimowym, z powodu braku opału, warunki pracy były trudne. Sytuacja ta nie zmieniła się do 1955 roku, kiedy to zdecydowano się na zamknięcie placówki na okres półtora miesiąca. Uruchomiono ją wyłącznie dlatego, iż bibliotekarki nie chciały, aby dzieci dłużej pozbawione były dostępu do książek. Ograniczono jednak czas pracy czytelni.[C.7 s. 108]

Księgozbiór Miejskiej Biblioteki przez pierwsze lata powiększał się systematycznie dzięki zakupom, darom mieszkańców miasta oraz przydziałom z Ministerstwa Oświaty. Jednak w roku 1950, po wprowadzeniu przez Ministerstwo Oświaty centralnego zaopatrywania bibliotek w książki proces ten został zahamowany. Sytuację uratował częściowo fakt przejęcia zbiorów Towarzystwa Kultury Żydowskiej (Oddział XIV im. I. Pereca), Muzeum Historycznego, Wydziału Gospodarczego Zarządu Miejskiego i dyrekcji Hoteli Miejskich. W drugiej połowie 1950 roku, po uzyskaniu zgody od władz miejskich, dyrekcja biblioteki zakupiła dwie wypożyczalnie prywatne: działającą przy pl. Staszica "Placówkę" oraz wypożyczalnię Heleny Wolszczanowej z ul. Olszewskiego 75.[C.8] W 1952 roku Centralny Zarząd Bibliotek rozpoczął akcję "SP-Bibl" polegającą na rozsyłaniu do wszystkich typów bibliotek książek zakupionych ze specjalnych kredytów rządowych. Bibliotekarze bardzo krytykowali tę akcję twierdząc, iż jest to pozbywanie się zapasów z magazynów "Domu Książki". W MBP struktura nabytków z centralnego zakupu w 1952 roku kształtowała się w sposób następujący[C.4 s. 39-40]

- literatura społeczno-polityczna 43,0 %
- literatura piękna dla dorosłych 34,0 %
- literatura dla dzieci 11,7 %
- inne dziedziny 11,3 %

Przydziały książek według schematycznego rozdzielnika nie uwzględniały różnorodnych zainteresowań czytelniczych i budziły niezadowolenie zarówno ze strony czytelników, jak i bibliotekarzy, którzy nie byli w stanie zaspokoić potrzeb tych pierwszych. W 1954 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki zrezygnowało z zakupu centralnego przekazując fundusze na ten cel Wojewódzkim Radom Narodowym i dzięki temu MBP mogła powrócić do samodzielnego zakupu książek.

Rok Księgozbiór
- ogółem
w tym:
literatura
dla dzieci
i młodzieży
% literatury
dla dzieci i młodzieży
w stosunku do
ogółu księgozbioru
Liczba dzieci
od 7 do 13 lat
mieszkających
we Wrocławiu
Liczba książek w MPB
przypadających
na jedno dziecko
1 2 3 4 5 6
1945 1300 brak danych brak danych 1250  
1946 2252 164 7,28% 4000 0,04
1947 4965 brak danych brak danych 10562  
1948 16021 470 2,93% 15311 0,03
1949 52394 2213 4,22% 15579 0,14
1950 77736 5730 7,37% 16598 0,35
1951 78596 7667 9,75% 17551 0,44
1952 99695 10367 10,40% 19441 0,53
1953 104426 10570 10,12% 22081 0,48
1954 119468 brak danych brak danych 25864  
1955 124081 27422 22,10% 30753 0,89

Tab. 2. Księgozbiór MBP we Wrocławiu w latach 1945 - 1955 [B.I.1-21]

Księgozbiór dla dzieci i młodzieży

Analiza danych statystycznych zawartych w tabeli nr 2, pozwala na stwierdzenie, iż rozwój księgozbioru przeznaczonego dla dzieci i młodzieży był bardzo powolny i w ciągu 10 lat jego liczebność wzrosła do 27.422 egzemplarzy, co stanowiło zaledwie 22,10% ogółu zbiorów. Przełomowymi były lata: 1950 (3517 tomów) i 1955 (16.852 tomy). Zwiększone zakupy w roku 1950 związane były prawdopodobnie z uruchomieniem czytelni dla dzieci, a połączenie w roku 1955 MBP z Biblioteką Wojewódzką spowodowało być może zwiększenie nakładów na potrzeby biblioteczne.

Pierwsze książki dla dzieci i młodzieży pojawiły się w MBP równocześnie z jej uruchomieniem. Nabywano je, m.in. we wrocławskiej księgarni należącej do Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" oraz u F. Orzechowskiego przy ul. Oławskiej 81 (Tab. 20.). Były to wznowienia przedwojennych wydań klasyki literatury dla dzieci i młodzieży. Do wyjątków należał Dywizjon 303 napisany przez A. Fiedlera w 1942 roku Oprócz wymienionych poniżej tytułów, w zbiorach MBP znaleźć można było także książki: Kornela Makuszyńskiego Rzeczy wesołe, Or-Ota Legendy warszawskie, I. Zarzyckiej Pod wiatr i Panna Irenka, Marii Konopnickiej O krasnoludkach i sierotce Marysi, Lucy Maud Montgomery Rilla ze Złotego Brzegu.[B.I.3 s. 7]

Źródło zakupu

Data zakupu

Autor

Tytuł

Liczba egz.

Cena jedn.

Księgarnia Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik" Wrocław, ul. Krupnicza 13 [B.I.2 s. 4,6,9,10,34]

4.I.1946

J. London

Syn słońca

1

150

J. London

Zew krwi

1

120

J. London

Przygoda

1

120

8.I.1946

H. Sienkiewicz

Nowele

1

120

M. Wańkowicz

Szczenięce lata

1

100

B. Prus

Anielka

1

100

27.II.1946

Prus

Placówka

1

120

15.III.1946

Sienkiewicz

W pustyni
i w puszczy

1

120

25.VII.1946

M. Rodziewiczówna

Lato leśnych
ludzi

1

280

16.VII.1946

A. Fiedler

Dywizjon 303

1

180

20.XII.1946

Curwood

Błyskawica

1

220

J. London

Wilk

1

420

J. Curwood

Włóczęgi

1

200

J. Curwood

Łowcy

1

180

K. Grahame

O czym szumią
wierzby

1

260

Księgarnia F.  Orzechowskiego Wrocław ul. Oławska 81 [B.I.2. s. 11]

1.III. 1946

A. Domańska

Krysia bezimienna

1

80

G. Miklaszewski

Bajeczka
o księżniczkach

1

35

H. Górska

Nad czarną
wodą

1

25

K. Makuszyński

Szatan
z 7 klasy

1

200

J. London

Zew krwi

1

140

W. Berge, H. Lanier

Poławiacze pereł

1

240

S. Żeromski

Siłaczka

1

15

S. Żeromski

Doktor Piotr

1

12

Ministerstwo Oświaty [B.I.4 s.21]

1947

H. Bobińska

O szczęśliwym
chłopcu

3

300

Cz. Centkiewicz

Biała foka

2

450

M. Twain

Przygody Tomka Sawyera

2

280

M. Twain

Przygody Hucka

2

280

C. Collodi

Pinokio

1

350

J. Brzoza

Dzieci

1

250

Tab.  3. Pierwsze zakupy literatury dla dzieci w zbiorach MBP we Wrocławiu

W archiwum Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej (WiMBP) zachowały się dwie księgi (nr IV i VII) oznaczone napisem "Dział młodzieżowy". Pierwszymi wpisanymi do inwentarza książkami były:

1.

S. Pasławskiego

Rywalka

4 egz.

2.

S. Pasławskiego

Tajemnica sieroty

8 egz.

3.

A. Gryfa

Na mrocznym szlaku

4 egz.

4.

J. Słowackiego

O Janku co psom szył buty

10 egz.

5.

J. Porazińskiej

Kichuś Majstra
Lepigliny

6 egz.

6.

J. Parijogi

Chłopiec - stal

4 egz.

7.

W. Przyborowskiego

Jak Prusacy uciekali

7 egz.

Księga IV zawierała 185 stron oraz 3730 pozycji inwentarzowych, pod którymi wpisano książki autorów polskich i obcych wydanych przede wszystkim po drugiej wojnie światowej. Na podstawie analizy dokumentu można stwierdzić, iż do MBP kupowano przede wszystkim ukazujące się na rynku księgarskim nowości. Jedynie niewielki procent tytułów, pochodzących z darów, wydany był przed 1939 rokiem.

W chwili otwarcia czytelnia dziecięca dysponowała niedużym (500 tomów), ale starannie dobranym księgozbiorem obejmującym, m.in. słowniki i encyklopedie, o które w tamtych latach było niezmiernie trudno.[C.9 s. 8] Dbałość o wyposażenie czytelni oraz dobór książek dla najmłodszych czytelników zauważona została przez wrocławską prasę. W 1951 roku pisano: całą gamą kolorów grają niskie półki szaf zajmujących jedną ze ścian. Jakże inaczej wygląda szereg 700 książeczek dziecięcych o kolorowych okładkach niż dotychczasowe szafy dla dorosłych.[C.14] W grudniu 1954 roku księgozbiór dla dzieci i młodzieży obejmował 1782 woluminy (w tym: literatury społeczno - politycznej 23 wol., książek z innych dziedzin - 173 wol. i literatury pięknej 1586 wol.).[B.I.15 s. 232] Dzieci bardzo chętnie uczęszczały do nowej placówki bibliotecznej. Świadczyły o tym ich wypowiedzi prezentowane we wrocławskiej prasie. Oto przykład: Mieszkam blisko, przy Rynku. [...] Tu jest tak jasno, ciepło i tyle książeczek. Można sobie co dzień inną wybrać. Przychodzę codziennie, tylko 4 dni opuściłam, bo chorowałam na grypę. Powiedziałam o czytelni koleżankom i kolegom, bo ja się uczę w 46 Szkole Podstawowej i jestem w drugiej klasie. Teraz już wszystkie koleżanki tu przychodzą, koledzy też.[C.14] Była to jedyna tego typu placówka w mieście, dlatego przychodziły do niej dzieci ze wszystkich dzielnic Wrocławia.

W uruchomionej w 1951 roku wypożyczalni młodzieżowej zgromadzono początkowo księgozbiór obejmujący 2351 woluminów. Była to literatura piękna dla dzieci i młodzieży w wieku od 7 do 15 lat. Księgozbiór powiększano przeciętnie o 228 książek rocznie i w grudniu 1954 roku liczył on 3264 wol.[B.I.15 s. 226] W skład księgozbioru wchodziła literatura autorów polskich (m.in.: Ewy Szelburg-Zarembiny, Hanny Januszewskiej, S. Zawadzkiej, Marii Konopnickiej, Lidii Czarskiej, Janusza Korczaka, Heleny Boguszewskiej, Kornela Makuszyńskiego, Juliana Tuwima, L. Krzemienieckiej) i obcych (m.in.: W. Bianki, Lucy Maud Montgomery, Marka Twaina, Juliusza Verna, Roberta Louisa Stevensona, Hansa Christiana Andersena).

Od momentu tworzenia na terenie miasta oddziałów MBP starano się, aby w każdym z nich znajdowało się choćby kilkadziesiąt książek dla dzieci i młodzieży. I tak na przykład w 1951 Oddział III (Leśnica) posiadał 290, a Oddział V (Nowy Dwór) - 100 egzemplarzy literatury młodzieżowej.[B.I.9] W 1953 roku wszystkie biblioteki dysponowały kompletem lektur szkolnych.[B.I.13 s. 61] W niektórych filiach lektury dla młodego czytelnika wydzielano z ogólnego księgozbioru ustawiając na osobnym regale lub półce, w innych zaś stosowano numeryczne ustawienie książek uniemożliwiając tym samym łatwe dotarcie do omawianego rodzaju literatury. Niestety dokonanie analizy zawartości treściowej księgozbiorów dziecięcych w poszczególnych oddziałach jest niemożliwe, ponieważ jeszcze w 1954 roku nie prowadzono tam ksiąg inwentarzowych.[B.I.15 s. 79]

Jak już wspominano MBP gromadziła dla młodych czytelników dzieła autorów polskich i obcych. W latach pięćdziesiątych były to utwory klasyków polskich oraz socrealistyczna literatura radziecka. Natomiast w 1951 roku największym powodzeniem wśród dzieci cieszyły się następujące książki: Walta Disney'a Flet zaczarowany, K. Rosinkiewicza Hultaj, Carla Collodiego Pinokio, Juliana Tuwima Słoń Trąbalski i Lokomotywa, Kornieja Czukowskiego Bajki, I. Wasylenki Artiomka w cyrku, Michaiła Priszwina Opowiadania o dzieciach i zwierzętach, Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, Arkadija Gajdara Czuk i Hek.[C.14] Niestety brak jest informacji na temat preferencji czytelniczych małych mieszkańców Wrocławia w latach późniejszych.

Selekcja książek dla dzieci i młodzieży

Selekcja księgozbiorów przeprowadzona w bibliotekach polskich, w latach 1949-1955 nie ominęła bibliotek wrocławskich oraz gromadzonych tam księgozbiorów dla dzieci. Z MBP i jej oddziałów usunięto wówczas co najmniej 259 egzemplarzy (122 tytułów). Liczba usuniętych, z oddziałów MBP, książek podana została na podstawie danych pochodzących z niepełnych dokumentów przechowywanych w archiwum WiMBP. Z tego powodu jest ona prawdopodobnie zaniżona, liczba ta stanowiła 2,5% ogółu księgozbioru przeznaczonego dla tego rodzaju czytelników.

Rok 1950 1951 1952 1953 Razem
liczba egz. w tym
liczba tytułów
liczba egz. w tym
liczba tytułów
liczba egz. w tym
liczba tytułów
liczba egz. w tym
liczba tytułów
liczba egz. w tym
liczba tytułów

MBP

 

 

15

4

 

 

208

90

223

94

Oddziały MBP

4

2

 

 

22

19

10

7

36

28

Razem

4

2

15

4

22

19

218

97

259

122

Tab. 4.  . Literatura dla dzieci i młodzieży usunięta z MBP i jej oddziałów w czasie selekcji (1950-1953). [B.I.22]

Z analizy zachowanych w archiwum dokumentów wynika, że akcja "oczyszczania" księgozbioru młodzieżowego Miejskiej Biblioteki Publicznej przeprowadzona została głównie w 1953 roku (Tab. 4.).[B.I.22] Usunięto wówczas 208 egzemplarzy (90 tytułów) literatury dla dzieci i młodzieży. Podobnie jak w całym kraju pozbawiono młodego czytelnika książek takich autorów jak m.in.: Władysław Ludwik Anczyc (jeden tytuł), Lidia Czarska (dziewięć tytułów), M. Czeska-Mączyńska (trzy tytuły), A. Lewicka (siedem tytułów), Ferdynand Ossendowski (trzy tytuły), Ewa Szelburg-Zarembina (jeden tytuł). W oddziałach MBP usunięto w ciągu trzech lat co najmniej 36 egzemplarzy (28 tytułów) książek Ferdynanda Ossendowskiego (jeden tytuł), Jamesa Curwooda (siedem tytułów).

W 1953 roku bibliotekarze polscy otrzymali od Centralnego Zarządu Bibliotek polecenie wytypowania książek do usunięcia. Akcja ta doprowadziła do wykreślenia z księgozbiorów bibliotecznych pozycji według władz wartościowych. Część wycofanych wówczas tytułów przekazana została, w formie darów, do MBP we Wrocławiu. Wśród 833 tomów[B.I.18] przyjętych wówczas przez MBP znajdowało się 257 egzemplarzy (155 tytułów) literatury dla dzieci i młodzieży (Tab. 5.). Niemożliwe jest niestety podanie źródła pochodzenia (miejscowość + biblioteka) wszystkich tytułów, ponieważ brakuje tych danych w wykazie. Z dostępnych informacji wynika, że najwięcej pozycji przekazano z Jeleniej Góry (52 egz.), Wrocławia (51 egz.) i Legnicy (47 egz.). Książki pochodziły z 38 bibliotek szkolnych, 11 przedszkolnych, siedem powiatowych publicznych, pięciu miejskich publicznych, czterech gminnych publicznych, czterech prywatnych, trzech domów dziecka i trzech bibliotek zakładowych. Dzięki błędnie przeprowadzonej selekcji dolnośląskie biblioteki straciły, a MBP we Wrocławiu zyskała książki m.in.: Hansa Christiana Andersena, Jana Brzechwy, Franceses Burnett, Haliny Górskiej, Hanny Januszewskiej, Rudyarda Kiplinga, Marii Kownackiej, Janusza Meissnera, Janiny Porazińskiej, Marii Rodziewiczówny i Ewy Szelburg-Zarembiny. "Niewyrobieni" ideologicznie bibliotekarze [B.I.18 s. 22] szkolni pozbyli się przy tej okazji dzieł takich jak: Opowieść o Feliksie Dzierżyńskim Juliusza Germana oraz Manifest Komunistyczny Karola Marksa i Feliksa Engelsa. Książki te zasiliły jednak księgozbiór MBP.

Źródła pochodzenia książek

Liczba miejscowości

Liczba bibliotek,
z których
pochodziły książki

Liczba egzemplarzy

Liczba tytułów

Liczba autorów

biblioteki województwa wrocławskiego

34
+
(24 - brak danych)
78
+
(23 - brak danych)
257 155 91

w tym:
biblioteki wrocławskie

1 23 66 43 33

Tab.5. Liczba książek omyłkowo wycofanych w czasie selekcji z bibliotek woj. wrocławskiego i przekazanych w formie darów do MBP we Wrocławiu.[B.I.18]

W maju 1954 roku do MBP we Wrocławiu trafiło 1191 tomów, które należało wpisać do inwentarza oznaczonego symbolem "k z" ("księgozbiór zarezerwowany").[B.I.18] Po wprowadzeniu do inwentarza książki, zgodnie z przepisami należało oznaczyć czerwoną obwódką przy sygnaturze lub czerwoną naklejką, a następnie ustawić w ogólnym magazynie. Dostęp do nich umożliwiano pracownikom naukowym oraz działaczom partyjnym i społecznym zmuszonym z racji wykonywanych czynności służbowych do korzystania z materiałów naukowych.[C.6 s. 164 - 166] Przekazany do MBP "księgozbiór zarezerwowany" zawierał także 608 egzemplarzy (397 tytułów) książek dla dzieci i młodzieży (Tab. 6.). Z powodu braku w zachowanym wykazie kompletnych danych nie można ustalić źródła pochodzenia wszystkich książek. Nie mniej jednak najwięcej pozycji pochodziło z Wrocławia (166 egz.), Góry Śląskiej (33 egz.), Legnicy (32 egz.). Zostały one usunięte ze 171 bibliotek szkolnych, 25 miejskich publicznych, 18 powiatowych publicznych, 12 gminnych publicznych, 10 przedszkolnych, pięciu domów dziecka, pięciu prywatnych i z dziewięciu bibliotek należących do różnych zakładów i organizacji społecznych.

Źródła pochodzenia książek

Liczba miejscowości

Liczba bibliotek,
z których
pochodziły książki

Liczba egzemplarzy

Liczba tytułów

Liczba autorów

biblioteki
- ogólnie

147
+
(42 - brak danych)
255
+
(42 - brak danych)
608 397 173

w tym:
biblioteki wrocławskie

1 37 164 150 93

Tabela nr 6: Liczba książek "zarezerwowanych" przekazanych MBP w maju 1954 roku.[B.I.18]

Wśród autorów książek przekazanych do MBP wymienić można:

1.

Burska H.

- 44 egz.

(23 tytuły)

2.

Czarska L.

- 28 egz.

(20 tytułów)

3.

Czeska - Mączyńska M.

- 10 egz.

(6 tytułów)

4.

Daszyńska S.

- 17 egz.

(8 tytułów)

5.

Hoesick - Hendrichowa J.

- 19 egz.

(9 tytułów)

6.

Lewicka A.

- 13 egz.

(10 tytułów)

7.

Raczyński S.

- 44 egz.

(29 tytułów)

8.

Zechenter W.

- 70 egz.

(42 tytuły)

Nazwiska wszystkich autorów oraz tytuły książek wymienionych w omawianym zestawieniu znaleźć można w wydanym w 1951 roku Wykazie książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu.[C.13] Wynika z tego, iż książki "groźne" dla czytelnika w 1951 roku trafiły na wykazy "N" w roku 1954. Niestety uratowano w ten sposób tylko niewielki procent wycofanych z bibliotek tytułów. Większość z nich została zniszczona.

Praca z czytelnikiem

Od początku działalności czytelni dziecięcej, jej organizatorka i kierowniczka, Maria Gulewicz, starała się wprowadzać różne formy pracy z czytelnikiem mające na celu zachęcenie dzieci do odwiedzania biblioteki. O aktywnej działalności tej placówki świadczyć może sprawozdanie sporządzone za okres 1 stycznia 1951 - 13 listopada 1951,[B.I.9 s. 287] w którym przeczytać można, iż w ciągu 10 miesięcy w placówce przeprowadzono konkurs czytelniczy, zorganizowano spotkanie z autorem (Stefanem Łosiem), w każdą sobotę opowiadano baśnie, a raz w tygodniu głośno czytano. Sporządzano także plakaty okolicznościowe, prowadzono rozmowy indywidualne na temat przeczytanych książek i pomagano w odrabianiu lekcji. W grudniu tego samego roku, poza cyklicznym opowiadaniem bajek, wykonano plakat na temat urodzin Józefa Stalina, zorganizowano zabawę w gry literackie oraz pogadankę o Adamie Mickiewiczu.[B.I.9 s. 286]

Najbardziej popularną wśród dzieci formą pracy było opowiadanie bajek. Imprezy temu poświęcone odbywały się w każdą sobotę, w godzinach 1700-1800. Swoje wrażenia po wysłuchaniu bajki, uczestnicy wyrażali za pomocą rysunków, z których tworzono albumy. Wieczory bajek oparte były głównie na zbiorach baśni polskich i radzieckich. I tak na przykład: w grudniu 1951 roku opowiadano baśnie narodów ZSRR,[B.I.9 s. 286], a w marcu 1952 roku ze zbioru Bajki ludów nadbałtyckich.[C.3] Zaczarowany młyn, Trzy węzły, Jegle, Młodzian, wilk i owca oraz baśń pt. Głupi Maciuś Józefa Ignacego Kraszewskiego, i opowiadanie Psia dola Antona Czechowa.[B.I.11 s. 9] Dzieci bardzo chętnie uczestniczyły w sobotnich wieczorach bajek. Świadczyć o tym może fakt, iż w II kwartale 1952 roku w siedmiu spotkaniach uczestniczyło 400 dzieci, czyli co tydzień bajek słuchało około 57 młodych czytelników.[B.I.11 s. 227] Formę tę wprowadzono również w tych oddziałach miejskich, w których powierzchnia lokalowa pozwoliła na zgromadzenie większej liczby czytelników. W 1954 roku pod znakiem bajki przebiegały cotygodniowe spotkania w Leśnicy (ul. Średzka 81), Klecinie (ul. Świdnicka 49), Muchoborze (ul. Mickiewicza 25), Oporowie (ul. Wiejska 2), na Karłowicach (ul. Gottwalda 1), Psim Polu (Bolesława Krzywoustego 302) [B.I.14 s. 34] oraz w szpitalu dziecięcym na Karłowicach, gdzie nadawano bajki przez radiowęzeł.[B.I.14 s. 79]

Następną formą słowną cyklicznie stosowaną w MBP było głośne czytanie. Spotkania tego typu, często łączone z konkursem pięknego czytania, organizowano nieregularnie. Liczba uczestników w poszczególnych latach była zmienna. Do czytania wybierano prozę i poezję autorów polskich i radzieckich. Jak różnorodna była to literatura świadczyć mogą wymieniane w sprawozdaniach tytuły, a wśród nich m.in.: W. Bianki Dziupla, Ignacego Krasickiego Bajki [B.I.11 s. 9], Czesława Centkiewicz Anaruk chłopiec z Grenlandii, Henryka Sienkiewicza W pustyni i w puszczy, M. Ostrowskiego Jak hartowała się stal, Mścisłowskiego Szpak ptak wiosenny, Seweryny Szmaglewskiej Pod stromą basztą, Walentina Katajewa Syn pułku, H. Bobińskiej Soso. Dziecięce i szkolne lata Stalina.[B.I.14 s. 33] W drugim kwartale 1954 roku spotkania poświęcone opowiadaniu bajek i głośnemu czytaniu, organizowano w siedmiu, z dwudziestu czterech oddziałów miejskich. Lekturowe preferencje bibliotekarzy nie zawsze odpowiadały dzieciom. Świadczy o tym informacja, zawarta w sprawozdaniu z oddziału XIX (Muchobór): zainteresowanie duże, ale nie wszystkie bajki się podobają. Dzieci najchętniej słuchają o królewnach i czarownicach.[B.I.15] Frekwencja w czasie spotkań kształtowała się od pięciu do czterdziestu pięciu uczestników.

Kolejną formą stosowaną przez MBP były spotkania autorskie. W latach pięćdziesiątych częstym gościem czytelni dziecięcej był Stefan Łoś, autor Szajki i Skarbu puszczy.[B.I.9 s. 286; B.I.11 s. 227] W roku 1953, w ramach propagowania literatury gloryfikującej pracę, odbyło się spotkanie dzieci z redaktor Hoffmanową oraz przodownikiem pracy z PaFaWagu.[B.I.12 s. 37] W dokumentach brak jest niestety informacji o miejscu pracy redaktor Hoffmanowej oraz nazwiska przodownika pracy.

Dzieci odwiedzające MBP mogły także uczestniczyć w organizowanych okazjonalnie, pogadankach, odczytach i wieczorach literackich. Już w grudniu 1951 roku odbyła się pogadanka na temat życia i twórczości Adama Mickiewicza.[B.I.9 s. 286] 24 maja 1952 roku, w ramach obchodów Międzynarodowego Dnia Dziecka, dla najmłodszych czytelników zorganizowano wieczór poświęcony Marii Konopnickiej - poetce niedoli dziecięcej. Oprócz pogadanki wstępnej i wystawki książek, zaprezentowano uczestnikom inscenizację pt. Jaś nie doczekał. W wieczorze uczestniczyło około 120 dzieci z zawiadomionych wcześniej trzech szkół podstawowych.[B.I.10 s. 42] Z tej samej okazji, 14 czerwca 1952 roku, przygotowana została, przez uczniów ze Szkół Podstawowych nr 49 i 46 we Wrocławiu, impreza dla starszych dzieci. Pogadankę dotyczącą Dnia Dziecka wygłosiła M. Gulewicz. Następnie odczytano, wygłoszone na Międzynarodowej Konferencji w Wiedniu, przemówienie Ewy Szelburg-Zarembiny na temat Jak kwiatom słońce, tak dzieciom trzeba szczęścia. W części artystycznej deklamowano wiersze Ewy Szelburg-Zarembiny, Jana Brzechwy i Stefanii Grodzieńskiej, śpiewano pieśni radzieckie oraz wykonano tańce ludowe polskie i radziecki. Organizatorzy przygotowali także inscenizację nieznanego autora pt. Maryna.[B.I.11 s. 42] W Roku Mickiewicza (1955 rok) czytelnia dziecięca przygotowała dla swoich czytelników cztery pogadanki poświęcone życiu i twórczości wieszcza, a także dwie inscenizacje Golono strzyżono i Pies i wilk.[B.I.20 s. 34] Wieczory artystyczno-literackie organizowane były również w oddziałach miejskich. I tak w 1953 roku, w czytelni młodzieżowej przy ul. Traugutta odbył się wieczór poświęcony Adamowi Mickiewiczowi,[B.I.13] a w 1954 roku Wieczór przy choince przygotowano dla dzieci ze szpitala dziecięcego im. Janusza Korczaka.[B.I.14 s. 34]

Formą lubianą przez dzieci i jednocześnie cenioną przez bibliotekarzy były konkursy. Dla dzieci kojarzyły się one z nagrodami, dla bibliotekarzy zaś były okazją do sprawdzenia wiadomości uczestników. I tak w grudniu 1951 roku urządzono zabawę w gry literackie,[B.I.9 s. 286] a w drugim kwartale 1952 roku przygotowano dla dzieci rozsypankę zawierającą nazwiska autorów i tytuły bajek. W tym ostatnim konkursie brało udział 30 dzieci. Organizatorzy rozdali 16 nagród książkowych.[B.I.11 s. 227] W roku 1954 przeprowadzono cztery konkursy:[B.I.14. s. 35] pięknego czytania utworów Hanny Januszewskiej, przyrodniczy na temat Ptaki zimujące w Polsce, na recenzję książki Czesława Centkiewicza Anaruk chłopiec z Grenlandii,[ B.I.11 s. 68] na przodownika czytelnictwa. We wrześniu 1955 roku rozpoczął się, zaplanowany na rok, ogólnopolski konkurs Poznaj swój kraj. Celem konkursu było zapoznanie dzieci nie tylko z pięknem, ale i z przeszłością kraju. W ramach konkursu uczestnicy brali udział w wycieczkach oraz projekcjach filmów krajoznawczych.[B.II.7 s. 117]

Ostatnią, ale i najważniejszą formą pracy z czytelnikiem masowym stosowaną od początku działalności czytelni dziecięcej MBP były lekcje biblioteczne. W styczniu i lutym 1952 roku odbyło się 11 lekcji dla dzieci ze Szkoły Podstawowej nr 46.[B.I.11 s. 12] Uczestniczyło w nich 392 dzieci. Tematy zajęć dostosowane były do wieku dzieci i dotyczyły:

kl. II

  • regulamin i poszanowanie książek, opowiadanie "O zaczarowanym flecie"

kl. III

  • regulamin; książka: autor, tytuł; poszanowanie książek; głośne czytanie nowelki Konopnickiej "Franek"

kl. IV

  • regulamin (wypożyczalni i czytelni); Jak powstaje książka dawniej i dziś

kl. V

  • regulamin: sposób korzystaniu z wypożyczalni; wewnętrzna struktura książki; jak można zorientować się o treści książki; katalogi: rodzaje i sposób posługiwania się

kl. VI

  • biblioteka publiczna - dokładne omówienie; rodzaje bibliotek; podział literatury: sygnatura, ułożenie książek na półkach, hasła katalogowe, rodzaje katalogów, posługiwanie się nimi; higiena czytania

kl. VII

  • biblioteka - podział: czytelnia, wypożyczalnia; regulamin; podział literatury pięknej i popularnonaukowej; encyklopedie; karta katalogowa; rodzaje katalogów i zasady posługiwania się nimi; biblioteka domowa; higiena czytania

W maju 1952 roku, w ramach obchodów miesiąca Oświaty, Książki i Prasy, przeprowadzono, dla uczniów szkół TPD, lekcje pokazowe z zakresu wiedzy o książce, bibliotece.[B.I.10 s. 42] W roku 1954 organizowane przez czytelnię dziecięcą lekcje dotyczyły metod i technik pracy bibliotecznej, znajomości katalogów, słowników i encyklopedii.[B.I.12 s. 61] W czasie Dni Oświaty, Książki i Prasy (17 maja - 7 czerwca 1953 roku) przeprowadzono cztery lekcje pokazowe. W 1954 roku pracownice czytelni zorganizowały lekcje dla uczniów szkół podstawowych, w ścisłej współpracy ze szkołami na gruncie uzupełniania programu szkolnego z wiedzy o książce.[B.I.20]

Praca z najmłodszymi czytelnikami w MBP i oddziałach miejskich nie byłaby tak owocna, gdyby nie nawiązanie współpracy z wrocławskimi szkołami podstawowymi. Przede wszystkim była to współpraca ze szkołami okolicznymi (np. nr 46 i 49),[B.I.9 s. 286] a także ze szkołami TPD [B.I.10 s. 42]. Jednak nie wszyscy kierownicy szkół akceptowali działające w pobliżu biblioteki publiczne. I tak na przykład kierownik szkoły na Oporowie uważał, iż młodzież szkolna powinna korzystać wyłącznie z bibliotek szkolnych.[B.I.12 s. 61] Były to na szczęście opinie odosobnione.

Wnioski:

Wprawdzie władze miejskie rozpoczęły organizowanie Miejskiej Biblioteki Publicznej już w 1945 roku, ale jej udostępnienie dla wszystkich mieszkańców miasta nastąpiło dopiero w 1947 roku, a więc ponad rok po ogłoszeniu Dekretu o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi. Problemy z szybszym uruchomieniem biblioteki wynikały przede wszystkim z braku dostatecznego zainteresowania władz lokalnych, które zadowoliły się faktem istnienia niewielkiego księgozbioru przeznaczonego wyłącznie dla pracowników Zarządu Miasta. Termin otwarcia biblioteki opóźniał się z braku odpowiedniego lokalu oraz wystarczającej liczby książek. Do roku 1954, a więc do momentu połączenia się z Wojewódzką Biblioteką Publiczną i zmianą struktury organizacyjnej, Miejska Biblioteka Publiczna zdołała także uruchomić siedemnaście oddziałów miejskich. Większość tych placówek działała w małych, często zimnych i wilgotnych lokalach. Do 1954 roku biblioteka miejska zgromadziła księgozbiór obejmujący 119.468 woluminów, z którego korzystało 21.968 czytelników. [B.I.14 s. 28-35] Średnio na jednego czytelnika przypadało ponad pięć książek.

We Wrocławiu zaniedbano także problem związany z rozwojem sieci bibliotek dla dzieci. W związku z tym, iż na tym terenie brak było tradycji związanej z koniecznością organizacji oddzielnych bibliotek dla młodych czytelników, pierwsza taka placówka powstała dopiero w 1950 roku. Pięć lat później, kiedy w Polsce działało 158 bibliotek dziecięcych: 24 w Warszawie, 14 w Poznaniu, 12 w Łodzi, 11 w Gdyni, siedem w Szczecinie, po sześć w Gdańsku, Bydgoszczy i Toruniu,[C.5 s. 6] w stolicy Dolnego Śląska funkcjonowała jedna wypożyczalnia i dwie czytelnie. Księgozbiór zgromadzony w tych placówkach obejmował 27.422 wol. i nie był w stanie zaspokoić potrzeb wszystkich uczniów wrocławskich szkół podstawowych (Tab. 2.). Jego zawartość treściowa, dzięki zakupom centralnym, nie odbiegała znacznie od innych księgozbiorów tego typu.

Jednak mimo niewielkiego księgozbioru i skromnych warunków lokalowych Miejska Biblioteka Publiczna odegrała znaczącą rolę w rozwoju czytelnictwa dzieci i młodzieży. Stało się tak dzięki pełnej poświęcenia pracy bibliotekarzy, którzy organizując różnego rodzaju imprezy zachęcali czytelników do odwiedzania biblioteki oraz do czytania książek. Aby dotrzeć do jak największej liczby dzieci bibliotekarze nawiązywali współpracę ze szkołami podstawowymi. Dla tej grupy czytelników organizowali, rozszerzające wiedzę o książce i bibliotece, lekcje biblioteczne. Praca z czytelnikiem dziecięcym prowadzona była, w miarę możliwości lokalowych także w oddziałach miejskich, ale główny ciężar jej organizacji spoczywał na czytelni centralnej. Zapóźnienia w tworzeniu bibliotek dziecięcych, jakie powstały w pierwszym powojennym dziesięcioleciu spowodowały, iż dzieci mieszkające w peryferyjnych dzielnicach miasta nigdy z tego rodzaju placówek nie miały okazji skorzystać.

Źródła rękopiśmienne:

  1. Archiwum Państwowe we Wrocławiu
    1. Zarząd Miejski. Wydział Oświaty, Kultury i Sztuki. 1945-1950
      1. Sygn. 263 : Sprawozdania statystyczne bibliotek - 1947-1948
  2. Archiwum Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej we Wrocławiu
    1. Miejska Biblioteka Publiczna
      1. Sygn. 1/1/1 : Organizacja Biblioteki - 1945.
      2. Sygn. 1/1/3 : Organizacja Biblioteki - 1946.
      3. Sygn. 1/1/4 : Organizacja Biblioteki - 1947.
      4. Sygn. 1/1/5 : Organizacja Biblioteki - 1947-1948.
      5. Sygn. 1/1/7 : MBP we Wrocławiu-plany i sprawozdania 1949.
      6. Sygn. 6/3/1 : MBP we Wrocławiu-plany i sprawozdania 1950.
      7. Sygn. BE 5 : Statystyka dzienna MBP i oddziałów miejskich we Wrocławiu 1950.
      8. Sygn. 6/3/2 : MBP we Wrocławiu - plany i sprawozdania 1951.
      9. Sygn. BE 5 : Statystyka dzienna MBP i oddziałów miejskich we Wrocławiu 1950-1951.
      10. Sygn. 10/4/10 : MBP we Wrocławiu - plany i sprawozdania 1952.
      11. Sygn. BE 5 : Statystyka dzienna MBP i oddziałów miejskich we Wrocławiu 1952.
      12. Sygn. 10/4/11 : MBP we Wrocławiu - plany i sprawozdania 1953.
      13. Sygn. BE 5 : Statystyka dzienna MBP i oddziałów miejskich we Wrocławiu 1953.
      14. Sygn. 10/4/14 : MBP we Wrocławiu - plany i sprawozdania 1954.
      15. Sygn. BE 5 : Statystyka dzienna MBP i oddziałów miejskich we Wrocławiu 1954.
      16. Sygn. 12/2/8 : Statut bibliotek dzielnicowych we Wrocławiu 1955-1956.
      17. Sygn. 9/4/3. BE 5 : Wykazy książek usuniętych w latach 1949-1955.
      18. Sygn. 19/5/6 : Selekcja zbiorów w MBP we Wrocławiu 1954 r. (Wykaz książek przekazanych MBP; Wykaz książek przekazanych MBP we Wrocławiu, zarezerwowanych na podstawie wykazu "N").
      19. Sygn. 024 : Sprawozdania Dzielnicowych Bibliotek Publicznych we Wrocławiu-1960
      20. Sygn. 10/4/16 : Plany i sprawozdania MBP we Wrocławiu - 1955.
      21. Sygn. 10/4/18 : Sprawozdania WiMBP we Wrocławiu - 1955-1956.
      22. MBP. Księga inwentarzowa nr IV: dział młodzieżowy.
    2. Wojewódzka Biblioteka Publiczna
      1. Sygn. 012/013. 2/2/1 WBP : organizacja biblioteki i bibliotek terenowych - 1947.
      2. Sygn. 012/013. 2/2/2 WBP : organizacja biblioteki i bibliotek terenowych - 1947-1948.
      3. Sygn. 012/013. 2/2/4 WBP : organizacja biblioteki i bibliotek terenowych - 1949.
      4. Sygn. 022. 6/3/3 WBP : plany i sprawozdania - 1950.
      5. Sygn. 816. 7/1/4 WBP : wystawy i współzawodnictwo 1952-1954.
      6. Sygn. 033. 14/4/8 : sprawozdania statystyczne WBP i bibliotek terenowych 1950-1954.
      7. Kronika WBP we Wrocławiu.
  3. Pozostałe źródła:
    1. R. Aftanazy, Odrodzenie dawnych tradycji. Kupiectwo wrocławskie funduje stypendia dla młodzieży akademickiej. Słowo Polskie 1947 nr 24 s. 4.
    2. /Ana/, Pierwsza we Wrocławiu czytelnia dziecięca posługuje się rysunkowymi katalogami. Słowo Polskie 1951 nr 6 s. 6.
    3. Bajki ludów nadbałtyckich. Tłum. J. Kopciowa. Warszawa 1951.
    4. J. Bernard, Rozwój Biblioteki Miejskiej we Wrocławiu w latach 1945-1954. Wrocław 1985.
    5. Groniowska, Gutry M. Organizacja i metody pracy bibliotek dziecięcych. Warszawa 1957.
    6. Gulińska, Biblioteki publiczne i pedagogiczne w Kielcach w latach 1945-1975. Kielce 1992.
    7. M. Kremer, Biblioteki dziecięce we Wrocławiu w latach 1950-1965 na tle organizacji i rozwoju bibliotek dla dzieci na świecie i w Polsce. Wrocław 1969 (praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Antoniego Knota).
    8. M. Mazurkiewicz, Każdy starał się pracować jak najlepiej... Materiały Metodyczne 1973 nr 1 s. 17-18.
    9. Z. Sierykow, 40-lecie publicznych bibliotek dla dzieci we Wrocławiu (referat wygłoszony na sesji zorganizowanej przez WiMBP we Wrocławiu 27 maja 1991) Książka i Czytelnik 1991 nr 3/4 s. 5-21.
    10. Z. Sierykow, 25-lecie Bibliotek dziecięcych m. Wrocławia (1950-1975) Bibliotekarz 1976 nr 11/12 s. 293-297.
    11. Z. Sierykow, Pierwsze biblioteki publiczne dla dzieci na Dolnym Śląsku i ich bibliotekarze. [W:] Entuzjastki bibliotekarstwa dziecięcego. Warszawa 1999 s. 180-189.
    12. [w:] Otwarcie biblioteki miejskiej. Pionier. Dziennik Dolno-Śląski 1945 nr 50 s. 4.
    13. Wykaz książek podlegających niezwłocznemu wycofaniu. Warszawa 1951.
    14. M. Zawadzka, "Czytelnia to nasz drugi dom" twierdzi 447 dzieci zarejestrowanych w Dziecięcym Dziale Biblioteki Miejskiej. Słowo Polskie 1951 nr 44 s. 4.
    15. R. Zawadzki, Rozwój i działalność publicznych bibliotek powszechnych na Dolnym Śląsku w latach 1945-1946. Wrocław.
    16. Z. Zbroiński, Książka na Zachód. Odra 1946 nr 9.

 Początek strony



Usługi dla dzieci w Miejskiej Bibliotece Publicznej we Wrocławiu w latach 1945 - 1955 / Beata Emilia Łaszewska-Radwańska// W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 3/2003 (43) luty. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/43/radwanska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187