Janina Jagielska
Biblioteka m. st. Warszawy
Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego

Biblioteki publiczne w Warszawie

Biblioteki publiczne w Warszawie, podobnie jak na terenie całego kraju, są ściśle związane z administracją miasta. Do roku 1953 wchodziły one w strukturę organizacyjną Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy - Biblioteki Głównej i jako jej filie stanowiły jednolitą całość. Podział administracyjny Warszawy wprowadzony w roku 1953 i utworzenie siedmiu dzielnic spowodował trwający do 1963 roku proces decentralizacji bibliotek publicznych. Finansowanie i zarządzanie bibliotekami przejęły władze poszczególnych dzielnic, a Bibliotece Głównej pozostawiono nadzór merytoryczny i koordynację prac sieci bibliotecznej w Warszawie. Do 1975 roku Biblioteka pełniła funkcję Biblioteki Głównej dla Warszawy.

Zmiany w podziale administracyjnym kraju w 1975 roku nie dotyczyły stolicy i jej bibliotek, poza tym, że zlikwidowano bibliotekę wojewódzką, a jej funkcje przekazano Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy.

Ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 roku również nie wniosła istotnych zmian w ich funkcjonowaniu. Zasadnicze nowości wprowadziła dopiero ustawa o ustroju miasta stołecznego Warszawy z 25 marca 1994 roku, obowiązująca do 26 października 2002 roku (do dnia wyborów). Na jej mocy Warszawa została związkiem komunalnym, który tworzyło 11 gmin: Warszawa Centrum, w skład której wchodziło siedem dzielnic Warszawy w granicach Warszawy przedwojennej oraz 10 gmin warszawskich: Bemowo, Białołęka, Bielany, Rembertów, Targówek, Ursus, Ursynów, Wawer, Wilanów, Włochy.

Rozwiązania ustawy warszawskiej spowodowały zmiany w strukturze organizacyjnej bibliotek publicznych i rozdzielenie ich do różnych szczebli samorządu warszawskiego (stan z 25 marca 1994 roku to siedem bibliotek dzielnicowych i 182 filie biblioteczne). Ponieważ ustawa zobowiązywała do przekazania mienia według miejsca położenia właściwym gminom warszawskim - z filii bibliotek dzielnicowych wyodrębniono dodatkowo 10 bibliotek gminnych.

Sieć bibliotek publicznych w Warszawie według stanu z 27 października 2002 roku obejmowała 17 bibliotek i 163 filie biblioteczne, w tym:

• siedem bibliotek dzielnicowych na terenie gminy Warszawa Centrum i 112 filii bibliotecznych,
• 10 bibliotek gmin warszawskich i 51 filii bibliotecznych.

Każda biblioteka na terenie Warszawy prowadzi:

• wypożyczalnie dla dorosłych i młodzieży - 122 placówki,
• biblioteki dla dzieci i młodzieży - 54 placówki,
• czytelnie - 17, w tym 13 naukowych.

Ponadto biblioteki dzielnicowe: Ochota, Mokotów, Praga Płn., Śródmieście i gmina Bielany - prowadzą Wypożyczalnie Kompletów Książek (pięć placówek), które obsługują 121 punktów bibliotecznych, zlokalizowanych w zakładach pracy, domach opieki społecznej, klubach osiedlowych.

W wyniku reformy ustrojowej państwa od 1 stycznia 1999 roku w Warszawie funkcjonowało pięć szczebli samorządu: gminny, dzielnicowy, miejski, powiatowy, wojewódzki. Warszawa stała się gminą o statusie powiatu ziemskiego.

Na mocy porozumienia zawartego pomiędzy Zarządem Powiatu Warszawskiego i Zarządem Województwa Mazowieckiego - Bibliotece Publicznej m.st. Warszawy - Bibliotece Głównej Województwa Mazowieckiego powierzono 1 lipca 2000 roku zadania biblioteki powiatowej dla powiatu warszawskiego.

W okresie pełnienia funkcji biblioteki powiatowej, Uchwałą Rady Gminy Ursynów z 24 kwietnia 2001 roku dokonano połączenia Ursynowskiej Biblioteki Publicznej z Ursynowskim Centrum Kultury w jedną instytucję o nazwie Ursynowska Biblioteka Publiczna, rozszerzając jednocześnie zadania w zakresie organizowania imprez kulturalno-oświatowych dla mieszkańców Ursynowa.

Warszawskie biblioteki publiczne od początku swojej działalności stanowiły jednolitą i dobrze funkcjonującą sieć. Łączące je więzi funkcjonalne, wynikające z tych samych celów i zadań, dają również obecnie, mimo decentralizacji, możliwość realizowania wspólnie nakreślonych programów. O tym, że taka współpraca daje lepsze efekty i zmniejsza koszty, nie trzeba nikogo przekonywać. Pozytywnym tego przykładem jest realizowany przez Bibliotekę Publiczną m. st. Warszawy - Bibliotekę Główną od lat 60. i utrzymany do dzisiaj system centralnej informacji o nowościach wydawniczych, wraz z oceną przydatności książek do bibliotek i centralnego ich opracowywania. Na prowadzonych co dwa tygodnie przeglądach nowości wydawniczych prezentowanych jest ponad 4000 tytułów książek rocznie. Są one opracowane pod względem formalnym i rzeczowym, a ich opisy bibliograficzne są przekazywane bibliotekom na dyskietkach lub pocztą elektroniczną. Hasła formalne opisów kontrolowane są w oparciu o Kartotekę Haseł Wzorcowych Biblioteki Głównej. Natomiast do symboli UKD dodaje się odpowiedniki słowne, co ułatwia wyszukiwanie danych pod względem rzeczowym. Wymiernym efektem tego systemu jest mniejsza liczba pracowników zatrudnionych przy opracowywaniu zbiorów w bibliotekach sieci i oszczędności przy podejmowaniu komputeryzacji.

Świadomość, że centralizacja pewnych działań jest szczególnie potrzebna w procesach unowocześniania metod i narzędzi pracy sprawiła, że w opracowanym w roku 1996 projekcie komputeryzacji bibliotek publicznych Warszawy i byłego województwa warszawskiego przewidziano budowę jednolitego systemu informacyjnego opartego na wykorzystaniu wspólnego zintegrowanego systemu bibliotecznego. Niestety, ze względu na obowiązujące zasady finansowania instytucji kultury będących pod zarządem wielu samorządów, nie było możliwe centralne zgromadzenie środków finansowych na ten cel na wspólnym koncie. Decentralizacja środków spowodowała niejednolitość podejmowanych działań i brak spójności systemów wdrażanych w Bibliotece Głównej i bibliotekach sieci - Biblioteka Główna pracuje w systemie bibliotecznym ALEPH, dziewięć bibliotek i gmin warszawskich w systemie SOWA, osiem bibliotek dzielnicowych i gmin warszawskich w systemie MAK. W ostatnich miesiącach Biblioteka Gminy Włochy zakupiła licencję na jednego użytkownika systemu ALEPH. W efekcie powoduje to określone straty dla użytkowników, np. w katalogu centralnym czytelnik może uzyskać informację o zbiorach poszczególnych bibliotek publicznych w Warszawie, ale brak jest informacji o dostępności konkretnej książki.

Niewątpliwym sukcesem w przygotowaniu do wdrożenia wspomnianego projektu było przeprowadzenie cyklu szkoleń (objął on wszystkie biblioteki publiczne Warszawy i województwa) w zakresie standardów stosowanych w systemach komputerowych. Wysiłek organizacyjny podjęła i koszty szkolenia sfinansowała Biblioteka Główna przy pomocy Ministerstwa Kultury i Sztuki. Zakup przez Bibliotekę Główną zintegrowanego systemu bibliotecznego umożliwił udostępnienie w sieci Internet informacji o zbiorach bibliotek publicznych Warszawy.

Podstawą centralnego katalogu zasobów warszawskich bibliotek publicznych, dostępnego w sieci Internet stały się gromadzone od lat 90. (dla wspomnianych już przeglądów nowości) opisy bibliograficzne w postaci elektronicznej. Całość kosztów tego przedsięwzięcia ponosiła do niedawna tylko Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy - Biblioteka Główna. W listopadzie 1999 roku podjęto współpracę z trzema czytelniami naukowymi bibliotek dzielnicowych Woli i Śródmieścia w zakresie wykorzystania zintegrowanego systemu bibliotecznego ALEPH udostępnionego przez Bibliotekę Główną - właściciela licencji - do systematycznego comiesięcznego opracowywania nowych nabytków wydawnictw zwartych wymienionych czytelni według zasad przyjętych w Bibliotece Głównej. Działania te mają na celu rozszerzenie informacji o zbiorach dla użytkowników i zwiększenie liczby opisów bibliograficznych udostępnianych bibliotekom publicznym. Katalog ten, liczący obecnie ponad 44000 rekordów, jest wysoko oceniony przez użytkowników jako źródło informacji kierującej do zbiorów poszczególnych bibliotek, a przez bibliotekarzy jako źródło ujednoliconych opisów bibliograficznych. Dane zgromadzone w katalogu centralnym służą też bibliotekom publicznym rozpoczynającym proces komputeryzacji jako punkt wyjścia do tworzenia własnych baz katalogowych.

Biblioteka Główna prowadzi dla sieci bibliotek publicznych w Warszawie szkolenie i doskonalenie zawodowe. Organizuje:

• kursy przysposobienia bibliotecznego dla bibliotekarzy nie posiadających przygotowania zawodowego, w zależności od potrzeb - jeden lub dwa razy w roku (80 godz. - jeden dzień w tygodniu przez trzy miesiące),
• seminaria (8-10 w ciągu roku): dla bibliotekarzy bibliotek dziecięcych, z zakresu czytelnictwa chorych i niepełnosprawnych, dla instruktorów bibliotek, kadry kierowniczej z zakresu komputeryzacji bibliotek, wiedzy o Unii Europejskiej.

Sytuacja finansowa warszawskich bibliotek publicznych jest bardzo zróżnicowana i zależy przede wszystkim od kondycji finansowej samorządów, ale także od przyjętych przez nie priorytetów.

Niewątpliwie najlepsze warunki rozwoju i modernizacji miały biblioteki dzielnicowe Gminy Warszawa Centrum, finansowane przez własne dzielnice i wspomagane przez Gminę Centrum dotacjami celowymi na zakupy inwestycyjne, w tym sprzętu komputerowego, a także na prace remontowe. To spowodowało również zróżnicowanie możliwości w zakresie nowych form usług informacyjnych. Wpływ na modernizację usług ma również wielkość zajmowanych lokali bibliotecznych. Sytuacją tabela 1 i tabela 2.

Tabela 1. Biblioteki warszawskie pod względem powierzchni w m².

Tabela 2. Filie bibliotek warszawskich pod względem powierzchni w m².

Poza dwoma gminami biblioteki zapewniają użytkownikom dostęp do Internetu w większości swoich filii. Większość bibliotek prowadzi informację o swoich placówkach i formach usług poprzez strony internetowe własne lub gmin.

Warszawskie biblioteki publiczne starają się urozmaicać swoją działalność, organizując różnorodne formy pracy upowszechniające czytelnictwo. Oczywiste jest prowadzenie takiej działalności, jak udostępnianie książki "mówionej" czy "książki na telefon" z dostarczaniem czytelnikom chorym i niepełnosprawnym książek do domu oraz praca z dziećmi i młodzieżą specjalnej troski (zajęcia integracyjne).

Dla ostatnich lat charakterystyczne są:

• rozszerzenie działalności informacyjnej poprzez np. organizowanie punktów informacji o Unii Europejskiej, informacji prawniczej, psychologicznej,
• promocja dziedzictwa kulturowego poprzez różne formy, np.:
  • prowadzenie muzeum jako działu specjalnego gromadzącego dokumenty, pamiątki, informacje dotyczące Bielan i organizującego wystawy we współpracy z muzeami warszawskim i krajowymi;
  • prowadzenie Warszawskiej Galerii Exlibiru, gromadzącej zbiory ekslibrisów i organizującej cykliczne wystawy i międzynarodowe konkursy (Ochota);
  • prowadzenie Klubu Pracy Twórczej "Rzemiosło i Sztuka" - ośrodka instrukcyjno-warsztatowego dla dorosłych, którzy chcą doskonalić swoje talenty przy udziale artystów plastyków, pisarzy, specjalistów sztuki rękodzielniczej (Bielany).

W najbliższym okresie biblioteki warszawskie planują:

• zapewnienie wszystkim placówkom dostępu do Internetu,
• scentralizowanie gromadzenia i opracowania zbiorów.

Nowa ustawa o ustroju Miasta Stołecznego Warszawy z 15 marca 2002 roku, obowiązująca od 27 października 2002 roku, stanowi, że Warszawa jest gminą mającą status miasta na prawach powiatu, w skład której wchodzą jednostki pomocnicze - dzielnice. Ustawa znosi gminy warszawskie, dzielnice w gminie Warszawa Centrum i związek komunalny m. st. Warszawy oraz gminę Wesoła. Znosi też powiat warszawski. Dzielnicami m. st. Warszawy w dniu wejścia w życie ustawy są dotychczasowe dzielnice i gminy warszawskie oraz dodatkowo gmina Wesoła - łącznie 18 dzielnic jako jednostki pomocnicze.

Nowy podział administracyjny Warszawy wprowadza kolejne zmiany w organizacji bibliotek publicznych. Stają się one bibliotekami dzielnicowymi, których organizatorem jest Miasto Stołeczne Warszawa. Statut Miasta Stołecznego Warszawy określi kompetencje dzielnic nieposiadających, w świetle nowych uregulowań, osobowości prawnej.

W tej sytuacji nasuwają się zasadnicze pytania:

• Czy biblioteki dzielnicowe będą miały osobowość prawną?
• Jaka rola przypadnie Bibliotece Publicznej m. st. Warszawy Bibliotece Głównej Województwa Mazowieckiego pełniącej do 26 października 2002 roku również rolę biblioteki powiatowej?

Wydaje się, że najlepszym wyjściem byłoby zawarcie porozumienia pomiędzy zarządami Miasta Stołecznego Warszawy i województwa mazowieckiego o wspólnym finansowaniu biblioteki, która już pełni funkcję biblioteki miejskiej dla Warszawy i wojewódzkiej dla województwa mazowieckiego, ale czy tak się stanie, będzie wiadome dopiero po uchwaleniu statutu.

Biblioteki publiczne w Warszawie / Janina Jagielska // W: Biuletyn EBIB [Dokument elektroniczny] / red. naczelny Bożena Bednarek-Michalska. - Nr 1/2003 (41) styczeń. - Czasopismo elektroniczne. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich KWE, 2003. - Tryb dostępu: http://www.ebib.pl/2003/41/jagielska.php. - Tyt. z pierwszego ekranu. - ISSN 1507-7187