Nr 8/2002 (37), Kształcenie ustawiczne bibliotekarzy. Polemiki
| |
Nr 8/2002 (37), Kształcenie ustawiczne bibliotekarzy. Polemiki |
|
 |
|
|
|
Halina Dąbrowska
|
|||
|
|
||
|
Pierwsze prace nad systemami komputerowymi dla bibliotek były w Polsce podejmowane w połowie lat siedemdziesiątych. Jednak dopiero w drugiej połowie lat osiemdziesiątych następuje wyraźnie zauważalny rozwój procesu komputeryzacji polskich bibliotek. Do chwili obecnej na polskim rynku pojawiło się wiele różnych pakietów programowych i systemów komputerowych, które biblioteki zastosowały w celu usprawnienia swojej pracy. Początkowo pojawiające się narzędzia informatyczne były stosowane przede wszystkim w celu przyspieszenia procesu wyszukiwania informacji, a przez to usprawnienia obsługi użytkowników. Szybko jednak okazało się, jak niezbędne jest zautomatyzowanie pracy na wszystkich odcinkach działania biblioteki. Zmieniająca się w tym zakresie świadomość środowiska bibliotekarskiego wymuszała rozwój komputerowych systemów obsługi bibliotek. Współcześnie w polskich bibliotekach znalazły zastosowanie liczne produkty polskich firm informatycznych, jak również produkty wielu firm zagranicznych. W licznych bibliotekach powstały też nie wymagające większych nakładów finansowych opracowane przez bibliotekarzy autorskie programy biblioteczne.[1] Jednym z podstawowych źródeł informacji o użytkowanych przez biblioteki systemach komputerowych jest opracowany przez Bibliotekę Narodową Informator o bibliotekach w Polsce[2] udostępniany na jej stronie internetowej. Korzystając z jego możliwości wyszukiwawczych uzyskałam dane o liczbie bibliotek użytkujących systemy komputerowe reprezentowane na polskim rynku.
Powyższa tabela zestawia produkty informatyczne o zróżnicowanym charakterze. Nie jest jednak jej zadaniem porównywanie, a jedynie zobrazowanie wielości ich występowania w bibliotekach. Zawiera ona zarówno kartotekowe systemy baz danych usprawniające wyłącznie procesy wyszukiwania informacji, komputerowe systemy, które obawiałabym się określić małymi, automatyzujące wybrane bądź wszystkie procesy i prace biblioteczne, jak i rozległe zintegrowane systemy obsługi i wymiany informacji dla dużych bibliotek.[3] Wszystkie one jednak pełnią funkcję systemu bibliotecznego w szerokim tego słowa znaczeniu. W tabeli nie zostały (choć być może powinny być) wykazane takie systemy jak LECH, TINLIB, APIS oraz SIB odnotowane w Informatorze... jako użytkowane przez polskie biblioteki narzędzia informatyczne. Niemniej nie udało mi się, mimo podjętych poszukiwań, dotrzeć do producentów lub dystrybutorów tych programów oferujących je aktualnie do sprzedaży, stąd nie będąc pewną, czy stanowią one aktualną ofertę, nie omawiam ich bliżej. Z danych zawartych w Informatorze... wynika, że polskie biblioteki stosują ok. 100 różnych bibliotecznych programów komputerowych. Jednak tylko niektóre z nich, o czym świadczą dane prezentowane w tabeli[4] zostały uznane przez bibliotekarzy za narzędzie pracy spełniające potrzeby i oczekiwania i uzyskały znaczącą pozycję na rynku. Najpowszechniej stosowany w polskich bibliotekach jest system MAK.[5] Został on opracowany przez programistów Biblioteki Narodowej ponad 10 lat temu. Program był przygotowany do współpracy z przestarzałym już obecnie systemem operacyjnym MS DOS, jednakże systematyczne prace nad jego rozwojem umożliwiły dostosowanie oprogramowania do używanych obecnie systemów operacyjnych Windows (2000, ME, XP). Aktualnie umożliwia on m.in. wymianę danych zgodnie z przyjętymi w polskim i światowym bibliotekarstwie standardami (format USMARC) a także udostępnianie informacji o zbiorach w Internecie. Program doczekał się też własnego autoryzowanego serwisu, który został utworzony przez Federację Bibliotek Kościelnych FIDES.[6] Rozwiązania zastosowane w systemie predestynują go do tego, by odegrał znaczącą rolę w tworzeniu podstaw taniego, zintegrowanego systemu bibliotecznego.[7] Do czołówki pod względem liczby instalacji należy też system SOWA. Pierwsza wersja programu powstała w 1992 r. Przez 10 lat system wciąż poddawany był udoskonalaniu i licznym modyfikacjom. Aktualnie obsługuje on m.in. wymianę danych z innymi systemami, wyszukiwanie i zamawianie poprzez WWW, zdalne katalogowanie oraz retrokonwersję z obcego katalogu. Od 1998 r. producent oferuje swój nowy produkt SOWA-2, którego istotnym wyróżnikiem jest format opisu bibliograficznego. W SOWIE-2 specyfikacja formatu jest wymienna i dostępna dla użytkownika poprzez specjalny język opisu. W ramach jednego katalogu mogą występować rekordy o różnych formatach. Oferowane są gotowe opisy formatów USMARC, MARC-BN (BZCz) oraz formatów własnych m.in. do prowadzenia bibliografii regionalnych. Kierując się danymi liczbowymi z Informatora... niewątpliwie uznamy, że na omówienie w tym miejscu zasługują produkty firmy MOL z Gdyni. Firma ta oferuje 3 systemy informatyczne przeznaczone dla trzech różnych grup bibliotek.[8] Pierwszy z nich to system MOL przeznaczony dla bibliotek szkolnych (szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych). Jego stosowanie jest zalecane szkołom przez Ministerstwo Edukacji Narodowej. Analizując dane dotyczące ilości wdrożeń podawane przez producentów poszczególnych systemów można go uznać za najpopularniejszy polski system biblioteczny (stosuje go aż 2500 bibliotek!). Jest on sprzedawany w dwóch wersjach, w zależności od poziomu technicznego posiadanego przez zainteresowaną bibliotekę sprzętu komputerowego: MOL 2000+ - dla Windows oraz Biblioteka Szkolna MOL dla DOS. MOL zawiera wszystkie niezbędne w działalności biblioteki funkcje, łącznie z możliwością udostępnienia katalogu w Internecie. Drugi produkt tej firmy to system LIBRA. Podobnie jak MOL, LIBRA występuje w dwóch wersjach: LIBRA 2000 dla Windows oraz LIBRA dla DOS. System przeznaczony jest dla szerokiego kręgu bibliotek publicznych, pedagogicznych i uczelnianych. Posługuje się wydajną bazą SQL, umożliwia korzystanie z baz danych Biblioteki Narodowej oraz udostępnianie katalogu w Internecie. Firma MOL w swej ofercie posiada też produkt przeznaczony dla dużych bibliotek, o złożonej wielofilialnej strukturze organizacyjnej z centralnym opracowaniem zbiorów. Jest to zintegrowany system obsługi biblioteki PATRON. Ze względu na informacje zawarte w Informatorze... (zastosowało go 6 bibliotek) został wymieniony w tabeli na przedostatnim miejscu, jednak wg informacji producenta został wdrożony w 40 bibliotekach. PATRON to oprogramowanie zaawansowane technologicznie, zapewnia bezpieczeństwo baz danych, wysoką wydajność i skalowalność. Jest zrealizowany w technologii 32-bitowej, w architekturze klient-serwer. Wyposażony jest w moduł PATRON WWW - samodzielny program umożliwiający dostęp do katalogu biblioteki przez Internet. W ostatnich latach wśród polskich systemów obsługi biblioteki dość skutecznie walczy o swoje miejsce na rynku system PROLIB, produkt firmy Max Elektronik SA z Zielonej Góry. Wg Informatora... BN wdrożyło go 28 bibliotek, wg producenta - ok. 41. PROLIB jest nowoczesnym, kompleksowym, zintegrowanym systemem bibliotecznym, który oprócz modułów obsługujących podstawowe czynności biblioteczne wyposażony jest w szereg modułów pomocniczych usprawniających pracę biblioteki - są to m.in. moduły obsługi baz Biblioteki Narodowej, takie jak moduł obsługi Języka Haseł Przedmiotowych, Przewodnika Bibliograficznego, bazy Czasopisma nowe, zawieszone, zmieniające tytuł. Jest systemem bardzo elastycznym, uniwersalnym, cechuje go głęboka parametryzacja umożliwiająca dostosowywanie go do zmieniających się potrzeb np. w przypadku rozbudowy sieci lub zmiany organizacji pracy biblioteki. Z powodzeniem daje się zastosować zarówno w małych, jak i bardzo dużych bibliotekach pracujących w wieloużytkownikowych sieciach rozproszonych.[9] Wśród polskich systemów obsługi biblioteki na omówienie zasługuje także system Co-liber. Choć wg Informatora BN wdrożony jest tylko w 5 bibliotekach to faktycznie grupa jego użytkowników ustalona na podstawie dokumentacji wdrożeniowej firmy Exell - Systemy Zarządzania Informacją liczy około 114 bibliotek. Do grupy tej należą m.in. biblioteki urzędów centralnych, instytucji sektora prawniczego, firm prawniczo-konsultingowych, instytutów naukowych, muzeów, placówek edukacyjnych oraz biblioteka Polskiego Radia SA, Warszawskich Zakładów Radiowych RAWAR SA, Centralnego Ośrodka Informacji Budownictwa i Wydawnictwa "Murator". Program został zrealizowany w 1988 r. w języku FoxBase a następnie w Fox-Pro - jednym z najszybszych i najskuteczniejszych systemów tworzenia baz danych. Obsługuje wszystkie podstawowe czynności biblioteczne, umożliwia przejmowanie danych z Przewodnika Bibliograficznego BN oraz danych zapisanych pod ISIS-em, a także prezentowanie baz w Internecie.[10] Wraz z postępowaniem procesu automatyzacji bibliotek i rozwojem krajowych produktów informatycznych na polskim rynku zaczęły pojawiać się biblioteczne programy zagraniczne. Jako pierwszy polskim bibliotekom został udostępniony, powszechnie znany już wśród bibliotekarzy, pakiet Mikro CDS/ISIS, opracowany przez UNESCO. Od 1986 r. do czerwca 2002 r. funkcję jego dystrybutora w Polsce pełnił Instytut Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej. Aktualnie funkcję tę przejął Instytut Mechanizacji Budownictwa i Górnictwa Skalnego, który jest prawnym następcą Instytutu INTE. Obsługą użytkowników pakietu zajmuje się Zakład Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej IMBiGS. Na ogromną popularność ISIS-a wśród bibliotekarzy wpłynął fakt, że jest on od 1986 r. do chwili obecnej przekazywany nieodpłatnie pod warunkiem podpisania licencji. Wg Informatora... użytkuje go 266 bibliotek, wg dystrybutora aż 900. Ponieważ był rozpowszechniany jako jedno z pierwszych narzędzi usprawniających procesy biblioteczne i nieodpłatnie, zostały w nim opracowane bardzo liczne katalogi i kartoteki biblioteczne. Z przytoczonych wyżej liczb wynika, że znacząca ich część jest użytkowana w tym systemie do chwili obecnej, coraz częściej jednak dane spod ISIS-a są przedmiotem konwersji do baz zintegrowanych systemów bibliotecznych. ISIS podobnie jak inne biblioteczne programy był ustawicznie modyfikowany i dostosowywany do wciąż zmieniających się wymagań bibliotekarzy i użytkowników. Typowym jego obszarem zastosowania są tekstowe bazy danych oraz bazy danych bibliograficzne, ale może być także wykorzystywany do baz danych faktograficznych. Od 1998 r. rozpowszechniana jest wersja pakietu Mikro CDS/ISIS dla środowiska Windows pod nazwą WinISIS. System ma minimalne wymagania sprzętowe, jego podstawowe cechy to m.in. możliwość działania w sieci, efektywne przechowywanie rekordów o nieregularnej strukturze, szybkie wyszukiwanie danych, rozbudowany aparat prezentacji danych, wielojęzyczność. Użytkujące go biblioteki mogą udostępniać swoje zasoby w Internecie. Najprostszym do tego narzędziem jest opracowany w Instytucie INTE program EasyInt, a także inne programy takie jak ISISWWW, WWWISIS oraz JavaISIS.[11] Szczególne zmiany w zakresie stosowanych przez polskie biblioteki technologii informatycznych nastąpiły na początku lat dziewięćdziesiątych. Wówczas do bibliotek trafiły zagraniczne, zintegrowane systemy biblioteczne nowej generacji. Rynek zdominowały takie systemy jak VTLS, HORIZON i ALEPH. Jako pierwszy w ramach działalności Fundacji Mellona został zakupiony amerykański system VTLS. Do chwili obecnej zakupiły go 63 biblioteki. Nieco mniej wdrożeń - 52, ma sprzedawany przez niemiecką firmę Dynix system HORIZON, następnie 23 - produkt izraelskiej firmy ExLibris - system ALEPH. Aktualnie oferowane są także bibliotekom nowe wersje niektórych z nich jak VTLS-VIRTUA i ALEPH-500. Wszystkie te produkty stanowią zupełnie nową, nieznaną wcześniej w Polsce klasę informatycznych narzędzi bibliotecznych. Oferując bibliotekom wysokie, światowe standardy w zakresie technologii przetwarzania, wymiany i wyszukiwania informacji, uzyskały przytłaczającą przewagę nad produktami krajowymi. Choć w aktualnej ofercie systemów komputerowych dla bibliotek znajduje się tak wiele - różnych pod względem funkcji, możliwości wyszukiwawczych i zastosowanych technologii - polskich i zagranicznych programów, wydaje się ona być dalece niewystarczająca. Wniosek taki nasuwa się szczególnie, kiedy śledzi się wydarzenia w polskim bibliotekarstwie zmierzające do zbudowania infrastruktury technicznej i merytorycznej umożliwiającej wymianę informacji na dużą skalę. Przykładem takich wydarzeń było m.in. utworzenie Centrum Formatów i Kartotek Wzorcowych oraz podjęcie przez grupę bibliotek prac nad współtworzeniem kartoteki haseł formalnych i haseł przedmiotowych języka KABA a ostatnio w czerwcu tego roku Centrum NUKat z podległymi mu Ośrodkami: Formatów i Kartoteki Wzorcowych Haseł Formalnych, Języka i Kartoteki Wzorcowej KABA, Kontroli Rekordów Bibliograficznych, Kontroli Haseł Przedmiotowych Rozwiniętych. Do refleksji pobudza szczególnie informacja zamieszczona na stronie internetowej NUKat , że współpraca w zakresie tworzenia centralnego narodowego katalogu - współkatalogowania, obejmuje, jak sądzę ze względów technologicznych, biblioteki użytkujące cztery następujące systemy: ALEPH, HORIZON, PROLIB, VTLS.[12] Mimo że liczba aktualnie współpracujących z NUKat bibliotek[13] z pewnością wzrośnie, to i tak ograniczy się ona wyłącznie do grupy użytkowników tych systemów. Jednak między wierszami tej informacji należy wyczytać inną gorzką prawdę, że na włączenie się do tej współpracy z kilkunastu tysięcy polskich bibliotek ma szansę, wg stanu na dzień dzisiejszy, znacznie poniżej dwieście. Brak możliwości podjęcia czynnej współpracy przez ogromną część bibliotek użytkujących inne niż wymienione systemy, jak i potrzeba uzupełnienia dla nich oferty o polski nowoczesny, zintegrowany, tani system komputerowy stanowi aktualnie jeden z najważniejszych, koniecznych do rozwiązania problemów. Nie chodzi jednak o system taki sam jak cztery wymienione wyżej, ale o kompatybilny z nimi, dostosowany do polskich realiów ekonomicznych, na bazie dostępnych, tanich narzędzi informatycznych, który nie tylko umożliwi współpracę wszystkich bibliotek bez względu na lokalizację i majętność, ale także, a może przede wszystkim da równy, powszechny i w miarę pełny dostęp do polskich i zagranicznych zasobów informacji wszystkim ich użytkownikom. I nie chodzi o to, by biblioteka w przysłowiowym polskim Pcimiu Dolnym brała czynny udział we współkatalogowaniu, ani o to by mogła pobierać gotowe opisy bibliograficzne opracowane w sieci skupiającej posiadaczy wysokich technologii, ale by użytkownik takiej biblioteki nie był ograniczony w dostępie do informacji zakresem zbiorów tej biblioteki, lecz mógł za pośrednictwem systemu znajdującego się w dostępnej mu bibliotece opracować interesujące go zagadnienie w oparciu o zbiory tworzące polskie i międzynarodowe zasoby biblioteczne z takim samym rezultatem jak czytelnik bibliotek usytuowanych w centrach akademickich. O sposobach podejścia do rozwiązania tego problemu dyskutowano m.in. na łamach Bibliotekarza.[14] Mnie jednak nasuwa się jeszcze inne, nie prezentowane wcześniej rozwiązanie. Myślę, że jest to szczególne pole do działania, a właściwie do współdziałania producentów polskich systemów bibliotecznych, którzy zamiast pojedynczo tracić energię na walkę z konkurencją, przede wszystkim zagraniczną, powinni podjąć wspólny wysiłek intelektualny i kapitałowy w celu wytworzenia tego niezbędnego dla polskich bibliotek produktu. I nie jest istotne, czy współdziałanie w tym celu przybierze formę konsorcjum producenckiego czy spółki akcyjnej powołanej przez wszystkie podmioty zainteresowane[15] jego osiągnięciem - byleby zespolenie środków przyniosło oczekiwany efekt[16], nie jest również ważne kto i z jakich pozycji podejmie w tej sprawie inicjatywę, byleby nie dopuścić do rozwarstwienia społeczeństwa w sferze dostępu do informacji wg kryteriów miejsca zamieszkania i zasobności bibliotek, z których ma ono szansę korzystać[17] lub alternatywnie wydrenowania środków, które polskie społeczeństwo jest w stanie realnie wyłożyć na ten cel. Ponieważ początek budowy infrastruktury technicznej i merytorycznej do wymiany informacji na szeroką skalę mamy już za sobą (patrz Centrum NUKat), to postulat J. Sadowskiej[18] o polski, tani system nie tylko nie stracił na aktualności, ale niezwykle zyskał, szczególnie w świetle ubiegania się o przyjęcie do UE i pilną potrzebę budowania podstaw społeczeństwa informacyjnego. Przypisy:[1] Np. wykonany w 1992 r. w BOINTE ISiC przez P. Susickiego w oparciu o opracowane przez H. Dąbrowską (autorkę niniejszej publikacji) założenia programowe określające zakres bazy, strukturę danych oraz realizowane funkcje informacyjno-wyszukiwawcze, zarejestrowany później w "Informatorze..." BN niezbyt szczęśliwie jako FoxPro (od nazwy systemu narzędziowego FoxPro, w którym został wykonany) - zaspakaja potrzeby Biblioteki Branżowej do dziś, a zastosowane narzędzie zapewnia możliwość rozbudowy o kolejne współdziałające moduły. [2] Baza: Informator o bibliotekach w Polsce. In Biblioteka Narodowa [on-line]. [Warszawa]: Biblioteka Narodowa, aktualizacja 14 sierpnia 2002 [dostęp 29 sierpnia 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://193.59.172.222/cgi-bin/makwww.exe?Bm=8 [3] Oczywiście nie oznacza to, że nie mogą one znaleźć zastosowania w bibliotekach o niewielkich zasobach własnych, np. ALEPH w Bibliotece CIOP w Warszawie. Ich ważną zaletą jest bowiem umożliwienie użytkownikowi dostępu do szerokich zasobów informacyjnych w sieci. Do wyjątków jednak będą należały małe biblioteki, które znajdą środki na zakup takiego systemu. [4] Przedstawione w Informatorze... dane dotyczące liczby bibliotek użytkujących poszczególne systemy znacznie różnią się od danych podawanych przez producentów/dystrybutorów w ich materiałach informacyjnych. Być może istotne różnice wynikają z faktu, że Informator... nie obejmuje wszystkich bibliotek, a jedynie te, które przesłały do BN ankietę informacyjną będącą podstawą opracowania bazy. Być może też przyczyną różnic jest traktowanie, w statystykach podawanych przez producentów/dystrybutorów programów, filii bibliotecznych jako odrębnych bibliotek. [5] Ostatnie ulotki informacyjne Biblioteki Narodowej podają, że MAK obsługuje już ponad 1000 bibliotek - w tym ponad 550 bibliotek publicznych, ok. 120 bibliotek kościelnych i ponad 120 bibliotek uczelnianych. Na jego popularność bez wątpienia miał wpływ fakt, że dystrybucja tego programu była dotowana ze środków Ministerstwa Kultury i Sztuki. [6] MAK-serwis? Rozmowa z ks. Krzysztofem Gonetem, dyrektorem Biura ds. Rozwoju i Komputeryzacji Federacji Bibliotek Kościelnych FIDES. Bibliotekarz 2001 nr 11, s. 20-22. [7] Por. A. Radwański: Polski system biblioteczny bez złudzeń. Bibliotekarz 2001 nr 2, s. 21-22. [8] MOL: oprogramowanie dla bibliotek [on-line]. [Gdynia: MOL Sp. z o.o.] [dostęp 30 sierpnia 2002] Dostępny w World Wide Web: http://www.mol.pl [9] E. Woźniak, Kompleksowy system zarządzania biblioteką "PROLIB". In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line], 2000, nr 10 [dostęp 12 września 2002]. Dostępny w World Wide Web: ebib.oss.wroc.pl/arc/e010-04.html. ISSN 1507-7187 [10] XL Portal [on-line]. [Warszawa: Exell Systemy Zarządzania Informacją Sp. z o.o.] [dostęp 30 sierpnia 2002] Dostępny w World Wide Web: http://www.exell.com.pl/xlportal [11] Klub Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS w Polsce [on-line]. [Warszawa: Klub Użytkowników Pakietu Mikro CDS/ISIS] [dostęp 30 sierpnia 2002] Dostępny w World Wide Web: http://www.iinte.edu.pl/klub.htm [12] [NUKat] [on-line] [Warszawa: Centrum NUKat Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, aktualizacja 23 lipca 2002] [dostęp 30 sierpnia 2002] Dostępny w World Wide Web: http://www.nukat.edu.pl/nukat/index.html [13] Wg informacji Centrum NUKat - obecnie 28 bibliotek. [14] Zob. A. Radwański: Polski system komputerowy bez złudzeń. Bibliotekarz 2001 nr 2, s. 21-22; J. Sadowska: O polski system komputerowy dla bibliotek. Bibliotekarz 2000 nr 12, s. 19; J. Sadowska: Myśleć racjonalnie o automatyzacji bibliotek. Bibliotekarz 2002 nr 7-8, s. 9-10 [15] Niekoniecznie tylko producenci. [16] Również ekonomiczny dla akcjonariuszy, w tym przede wszystkim wynikający z masowej obsługi serwisowej użytkowników i pracy wielu młodych, wykształconych na polskich uczelniach informatyków dziś znajdujących zatrudnienie za granicą. [17] Zainteresowanie wiedzą i kształceniem nie powstaje w trakcie studiów, lecz rodzi się w szkole podstawowej, kształtuje w okresie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej, a już tylko rozwija i ugruntowuje podczas studiów w dużych ośrodkach akademickich. [18] Por. J. Sadowska: O polski system komputerowy dla bibliotek. Bibliotekarz 2000 nr 12, s. 19 
|
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
||