Nr 7/2002 (36), Konsorcja i współpraca bibliotek. Artykuł |
Ewa Piotrowska
|
|||
W końcu lat 60., w Stanach Zjednoczonych rewolucja informatyczna zapoczątkowała powstanie Internetu i masowe wykorzystanie komputerów, których liczba podłączonych do sieci rośnie w bardzo szybkim tempie. W miarę jak dominującym medium informacyjnym przestaje być fizycznie istniejący obiekt, a jego miejsce zajmują bity informacji, biblioteki coraz częściej są oceniane nie ze względu na liczbę książek, jaką posiadają, ale ze względu na ilość bitów informacji (bazy danych, czasopisma elektroniczne itp.) oraz szybkość dostępu do nich dla użytkownika końcowego. Rozwój technologii multimedialnych (dźwięk, kolor, grafika, animacja, trójwymiarowość) stwarza obecnie nowe perspektywy również w elektronicznej dostawie dokumentów. Już od kilku lat czasopism nie publikuje się wyłącznie w formie drukowanej, a oferta elektronicznych periodyków w Internecie wciąż wzrasta. Definicja czasopisma elektronicznego
Wiele osób hasło elektroniczne czasopisma rozumie zamiennie z
terminami
"elektroniczne publikacje", "czasopisma on-line" "elektroniczne
periodyki", "czasopisma internetowe". Terminy te pozostają w różnych
relacjach lub - jak "elektroniczne periodyki" - są bliskoznaczne.
Krótka historia rozwoju czasopism elektronicznych Do powstania czasopism elektronicznych przyczyniły się, m.in.: rozwój urządzeń elektronicznych umożliwiających funkcjonowanie systemów on-line, proces tanienia i upowszechniania komputerów, rozwój sieci telekomunikacyjnych, kryzys na rynku wytwarzania papieru przejawiający się we wzroście cen publikacji, wzrastająca wciąż liczba dokumentów, które biblioteki chciały gromadzić oraz ograniczenia budżetów bibliotek wpływające bezpośrednio na konieczność zmniejszania zakupu publikacji.
Wśród różnych autorów nie ma zgodności co do daty powstania czasopism
elektronicznych. Według źródeł amerykańskich, w 1973 roku pojawiło się
jedno z pierwszych naukowych czasopism redagowanych w elektronicznej
formie. Archiwalne pliki czasopisma były dostarczane do biblioteki w
wersji elektronicznej i przekazywane do indywidualnych odbiorców na
mikrofiszach. Wiktor Gawarecki przyjmuje rok 1978 za datę ukazania się
pierwszego czasopisma elektronicznego, kiedy to w ramach programu EIES
(Electronic Information Exchange System - System Wymiany Informacji)
powstało pismo pod tytułem "Mental Workland". Nie odniosło ono jednak
większego sukcesu, ale już w 1980 roku, w Wielkiej Brytanii rozpoczęto
eksperyment polegający na wydawaniu elektronicznego czasopisma.
Zdecydowano, że tematyką czasopisma będzie Emc (elektroniczna maszyna
cyfrowa) a czynnik ludzki.7
Założono, że funkcja czasopisma
elektronicznego przypomina zadania telekonferencji. Redaktor otrzymywał
artykuł w wersji drukowanej (i sam wpisywał tekst do komputera) lub w
wersji elektronicznej.
Obecnie amerykański "Directory of Electronic Journal" rejestruje 11100 czasopism elektronicznych.8 "Ulrich's International Periodical Directory" - rejestrował w 2000 roku 17779 czasopism w formie elektronicznej. Lista polskich czasopism elektronicznych tworzona przez Wiktora Gawareckiego jest dostępna w Internecie na serwerze Uniwersytetu Jagiellońskiego pod adresem: http://bilon.miks.uj.edu.pl/czasop/pol.html9 Formy czasopism elektronicznych Czasopisma elektroniczne można podzielić na dwie grupy.
Ze względu na sposób dystrybucji czasopisma elektroniczne występują jako:
E-czasopisma można też podzielić na: hipertekstowe i hipermedialne. Pierwsze z nich posiadają specjalny rodzaj połączeń między stronami, zwane linkami. Czasopisma hipermedialne są dokumentami hipertekstowymi wzbogaconymi grafiką, animacją, filmami itp. Zalety czasopism elektronicznych Szybkość tworzenia i dystrybucji czasopism elektronicznych powoduje, że są one ważnym medium komunikacji między autorami, redaktorami i odbiorcami informacji, którzy mogą kontaktować się ze sobą poprzez e-mail. Duży zbiór artykułów może być bardzo szybko przeszukany równocześnie z kilkudziesięciu stanowisk w jednej bibliotece. Strategie wyszukiwawcze są różne, ale znakomita większość serwisów oferuje możliwość wyszukiwania artykułów poprzez hasła przedmiotowe lub słowa z tytułu czy abstraktu. Hipertekst umożliwia połączenia z innymi elektronicznymi źródłami informacji istniejącymi w sieci. Oprócz tradycyjnego tekstu artykuły zawierać mogą materiały audiowizualne, które można przeglądać interaktywnie. Użytkownik ma możliwość drukowania wyszukanych artykułów, zapisywania ich na dyskietkę lub przesyłania pocztą elektroniczną. Wady czasopism elektronicznych Jednym z głównych problemów związanych z czasopismami elektronicznymi są bariery technologiczne i ekonomiczne wynikające z braku środków na najnowocześniejsze oprogramowanie i odpowiedni sprzęt (software i hardware). Wiele oficjalnych komisji w instytucjach naukowych kwestionuje wartość elektronicznych czasopism, gdyż nie wszystkie z nich są redagowane naukowo w procesie wydawniczym. Wydawcy ograniczają dostęp do czasopism elektronicznych poprzez hasła dostępu lub wymagają podania numeru komputera indywidualnego odbiorcy. W umowach licencyjnych zastrzegają, że z czasopism mogą korzystać tylko osoby pracujące na komputerach podłączonych do sieci uczelnianej lub bibliotecznej, a materiały nie mogą być wykorzystywane do wypożyczeń międzybibliotecznych.
Elektroniczne czasopisma zapewne nieprędko zastąpią czasopisma drukowane,
ponieważ wciąż niewielki procent materiałów naukowych jest dostępny
elektronicznie. Chociaż niektóre biblioteki polskie oferują więcej tytułów
czasopism w formie elektronicznej niż w drukowanej (Biblioteka
Politechniki Wrocławskiej 700 tytułów czasopism naukowych w formie
drukowanej i 3700 elektronicznych), to np. biblioteki uczelni
humanistycznych bazują głównie na polskich czasopismach naukowych, które w
ogromnej większości zamieszczają pełne teksty artykułów tylko w formie
drukowanej. Mimo prowadzonych obecnie przez firmę EBSCO pertraktacji z
polskimi wydawcami, tylko nieliczne abstrakty (nie mówiąc o pełnych
tekstach) z polskich czasopism naukowych znaleźć można w bazach
udostępnianych poprzez konsorcja. Czasopism elektronicznych jest jednak
coraz więcej, a wydawnictwa prześcigają się w powiększaniu oferty.
IMPLIKACJE DLA BIBLIOTEK NAUKOWYCH Selekcja czasopism elektronicznych
Odpowiedzialna za selekcję czasopism elektronicznych jest biblioteka,
która zakupuje elektroniczny periodyk. To bowiem nie forma materiału
powinna decydować o jego wyborze do zbiorów bibliotecznych. Proces ten
przypomina selekcję dokonywaną przy zakupie periodyków drukowanych, ale
wymaga od pracowników działów gromadzenia nowych umiejętności, związanych
z wyszukiwaniem informacji o czasopismach w Internecie lub na dyskach
optycznych przysyłanych przez wydawnictwa.
Katalogowanie czasopism elektronicznych Niewiele bibliotek kataloguje czasopisma elektroniczne, a standardy dotyczące katalogowania dopiero się pojawiają. W Polsce we wrześniu 2000 roku powstała już norma opisu bibliograficznego dokumentów elektronicznych. Biblioteki polskie mające katalogi w systemie VTLS i APIN umieszczają w swoich katalogach opis bibliograficzny wraz z opisem zasobu bibliotecznego czasopisma. Jednak w przypadku mediów elektronicznych podstawowym problemem jest niestałość adresu URL. Jak katalogować formalnie i przedmiotowo dynamiczne dokumenty, jakimi są obecnie również e-czasopisma? Pole uwag w formacie MARC służy do nanoszenia uwag ale w praktyce oznacza to bardzo częste sprawdzanie czy skatalogowane czasopismo ma aktualny adres URL. Kto miałby to robić? Czy pracownicy oddziałów opracowania? Niektóre biblioteki zamieszczają na swoich stronach domowych listy czasopism elektronicznych z dostępem dla użytkowników, co w przypadku gdy biblioteka kataloguje czasopisma elektronicznie powoduje dublowanie pracy. Najwygodniej dla czytelnika jest podawanie URL czasopisma elektronicznego przy jego tytule (w rekordzie MARC w katalogu lub na liście czasopism umieszczonej na stronie domowej biblioteki), gdyż przeglądając katalog biblioteki lub spis, użytkownik ma bezpośredni i szybki dostęp do artykułów. Archiwizowanie kolekcji czasopism elektronicznych
Problem archiwizowania czasopism elektronicznych pozostaje nierozwiązany.
Większość
wydawców posiada własne archiwa, ale ze względu na rosnące koszty
elektronicznego przechowywania, proces ten może nie być kontynuowany.
Jedna z propozycji mówi, że odpowiedzialność za archiwizowanie czasopism
elektronicznych powinna spaść na biblioteki narodowe.12 Istnieją jednak
problemy związane z prawem autorskim, a także z dostępem do tego typu
archiwów. Umowy licencyjne są bardzo restrykcyjne, stąd pojawia się
pytanie: Czy w wypadku rezygnacji z dalszej prenumeraty biblioteka
będzie
mieć dostęp do numerów czasopisma, za które wcześniej zapłaciła?
Udostępnianie czasopism elektronicznych
Generalnie wydawcy limitują dostęp do czasopisma elektronicznego przez IP
(Internet Protocol) - adres komputera lub przez hasło dostępu. Problemem
jest to, że dostęp jest ograniczony tylko do danej instytucji, np.
biblioteki i użytkownik nie może korzystać z czasopisma w domu na swoim
komputerze. W zależności od umowy licencyjnej kopiowanie i drukowanie może
odbywać się tylko w bibliotece.
Innym problemem przy udostępnianiu czasopism elektronicznych jest konieczność zapoznania się zarówno przez użytkowników, jak i przez pracowników biblioteki z interfacem oraz strategiami wyszukiwania, które są różne w różnych czasopismach. Bazy czasopism udostępniane poprzez konsorcja stanowią ułatwienie dla użytkownika, wprowadzając jednolite zasady wyszukiwania w dużej ilości tytułów. Personel biblioteczny, a szczególnie pracownicy oddziałów informacji, gdzie najczęściej udostępnia się czasopisma elektroniczne, pełnią rolę przewodników, równocześnie pogłębiając swoją wiedzę dotyczącą nowych technologii informacyjnych. Oni to spotykają się z pytaniami na temat dostępności czasopism elektronicznych w danej bibliotece, a także z problemami przy wyszukiwaniu informacji przez użytkowników. Starają się pomóc czytelnikowi w znalezieniu odpowiedniego czasopisma w katalogu elektronicznym biblioteki lub na liście czasopism elektronicznych, a następnie uzyskaniu informacji z artykułów. Ich zadaniem jest również promocja tego nowego źródła informacji wśród użytkowników własnej biblioteki, co może się odbywać, np. poprzez umieszczenie informacji o czasopismach elektronicznych na stronie WWW biblioteki. Biblioteka Główna Akademii Pedagogicznej w Krakowie na swojej witrynie internetowej zamieściła spis światowych serwisów oferujących wolny dostęp do pełnych tekstów lub abstraktów czasopism elektronicznych z dziedziny pedagogiki, psychologii i nauk pokrewnych13. W drugiej części zebrano adresy stron WWW polskich czasopism edukacyjnych, psychologicznych i psychiatrycznych. Bibliotekarze powinni uzyskiwać informacje od użytkowników, na ile użyteczne dla nich są czasopisma w wersji elektronicznej. Korzystanie przez naukowców z e-czasopism uzależnione jest od wielu czynników (dyscyplina, którą zajmuje się naukowiec, informacja na temat źródeł elektronicznych w bibliotece itp.). Aktualnie liczba naukowców przeglądających czasopisma elektroniczne jest jeszcze stosunkowo niska, więcej jest też użytkowników reprezentujących kierunki ścisłe i inżynieryjne niż humanistyczne, ale atmosfera na uczelni może wpłynąć na poziom użycia nowego medium. Zasadniczym czynnikiem ograniczającym jest czas potrzebny na znalezienie e-czasopisma. Naukowiec powinien móc zapoznać się z nową technologią oraz zlokalizować elektroniczne źródło. KONKLUZJE Czasopisma elektroniczne otwierają nowe możliwości przed bibliotekami naukowymi i najprawdopodobniej będą koegzystować razem z drukowanymi. Wydaje się, że w miarę rozwoju techniki niedogodności, jakie przedstawiono w artykule całkowicie znikną. Czasopisma elektroniczne są stosunkowo nową i szybko rozwijającą się formą i z pewnością zostaną zaadaptowane do bibliotek tak, jak wcześniej stało się to z innymi nowymi narzędziami: mikroformami, sieciowymi bazami danych czy CD-ROM-ami. Najnowsze trendy wśród bibliotek naukowych, to zakup dostępu do profesjonalnego serwisu w ramach konsorcjum. Daje to oszczędności finansowe, jednolite zasady wyszukiwawcze dla wszystkich tytułów, wygodny dostęp do materiałów źródłowych poprzez hiperłącza, ułatwiony dostęp do oprogramowania (często bezpłatnie) oraz szybki i komfortowy wgląd do archiwów (przy zakupieniu tej usługi). Bibliotekarz-administrator otrzymuje statystykę wykorzystania wybranych czasopism. Dla bibliotekarzy rozwój czasopism elektronicznych oznacza, że oprócz funkcji przewodników po narzędziach i usługach sieciowych, muszą wnikliwie analizować, oceniać i prezentować informacje relewantne z punktu widzenia użytkownika. Zajmują się też szkoleniem w wykorzystywaniu informacji elektronicznej oraz coraz częściej rozwiązują problemy natury technicznej i zarządzają systemami informacyjnymi.
|
Przypisy[1] Encyklopedia wiedzy o prasie. Warszawa, 1976, s.60 [2] Opis bibliograficzny. Dokumenty elektroniczne. PN-N-01152-13. - Warszawa, 2000, s. 4 [3] L. Chan : Electronic journals and academic libraries. "Library Hi Tech" 1999 vol. 17, iss 1, p. 199-210. [4] J. Feather, P. Sturges (ed.): International Encyclopedia of Information and Library Science. London, New York 1997 s. 130 [5] Harrod's Librarians' Glossary. 9000 terms used in information management, library science, publishing, the book trades and archive management. Ed. 8. compiled by Ray Prytherch Aldershot 1996, s. 225 [6] M. Stepowicz: Cechy formalne czasopism internetowych w odniesieniu do analogicznych publikacji drukowanych. Warszawa 2000, s. 6 [7] W. Pindlowa : Elektroniczne czasopisma i systemy elektronicznego rozpowszechniania dokumentów. Przegląd Biblioteczny 1985 nr 2 s. 229 [8] New Jour. Electronic Journals & Newsletters [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostepny z World Wide Web: http://gort.ucsd.edu/newjour/index.html [9] GAWARECKI, Wiktor. Lista polskich czasopism elektronicznych oraz elektronicznych odpowiedników periodyków drukowanych. In Instytut Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej Uniwersytetu Jagiellońskiego [on-line]. 20 maja 2002 [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostępny w Word Wide Web: http://bilon.miks.uj.edu.pl/czasop/pol.html [10] A. Radwański: Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy - doświadczenia i plany [W:] Elektroniczne publikacje w bibliotekach i ośrodkach informacji. Teoria i praktyka. VII Międzynarodowa Konferencja naukowa. Kraków 2001, s. 111-115. [11] BARTOSZEWICZ-FABIAŃSKA, Bożena Opis bibliograficzny dokumentów elektronicznych w świetle PrPN-N-01152-13 In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line] 2000, nr 6 (14) [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostepny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/arc/e014-03.html [12] EDWARDS, Judith Electronic journals : problem or panacea? In Ariadne [on-line] 1997 iss 10 [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostepny w World Wide Web: http://www.ariadne.ac.uk/issue10/journals/intro.html. [13] Biblioteka Główna Akademii Pedagogicznej. [Kraków]: Biblioteka Główna Akademii Pedagogicznej, 1999. 19 czerwca 2002 [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://www.wsp.krakow.pl/biblio.
Bibliografia1. BARTOSZEWICZ-FABIAŃSKA, Bożena Opis bibliograficzny dokumentów elektronicznych w świetle PrPN-N-01152-13 In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line] 2000, nr 6 (14) [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/arc/e014-03.html. 2. BLUEGGEL, Bruno Elektronische Zeitschriftenbibliothek (EZB). In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line] 2001, nr 1 (19) [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/19/blueggel.html. 3. Chan Liza: Electronic journals and academic libraries. Library Hi Tech 1999 Iss 1. 4. Cox John: The journal as a provider of community services. Serials Librarian 2000 Iss 1-2. 5. EDWARDS, Judith Electronic journals : problem or panacea? In Ariadne [on-line] 1997 iss 10 [dostęp 25 czerwca 2002]. Dostepny w World Wide Web: http://www.ariadne.ac.uk/issue10/journals/intro.html. 6. Gawarecki Wiktor: Czasopisma elektroniczne. Charakterystyka i próba klasyfikacji Przegląd Biblioteczny 1999 nr 3. 7. Gawarecki Wiktor: Internetowe czasopisma elektroniczne - charakterystyka, dostępność, możliwość wykorzystania [W:] Problematyka czasopism a funkcje biblioteki akademickiej w procesie naukowo-dydaktycznym. Materiały konferencji naukowej, Dąbrówki k. Łańcuta, 26-28 maja 1999. Pod red. Wiesławy Bober. Rzeszów 1999. 8. Maciejewska Łucja: Optymalizacja współpracy środowisk bibliotekarskich w zakresie zakupu i udostępniania czasopism elektronicznych [W:] Elektroniczne publikacje w bibliotekach i ośrodkach informacji. Teoria i praktyka. VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Kraków 2001. 9. MACIEJEWSKA, Łucja; URBAŃCZYK, Barbara Promocja i wykorzystanie czasopism elektronicznych : z doświadczeń Biblioteki Głównej Politechniki Wrocławskiej. In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line] 2001, nr 1 (19) [dostęp25 czerwca 2002]. Dostepny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/19/maciejewska.html. 10. NAHOTKO, Marek Metadane dla czasopism elektronicznych In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line] 2001, nr 1 (19) [dostęp25 czerwca 2002]. Dostepny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/2001/19/nahotko.html. 11. Nowak Piotr: Wybrane problemy efektywności polskich czasopism naukowych z dziedziny humanistyki. Poznań 2000. 12. Pindlowa Wanda: Elektroniczne czasopisma i systemy elektronicznego rozpowszechniania dokumentów Przegląd Biblioteczny 1985 nr 2. 13. Pullinger David: Academics and the new information environment The impact of local factors on use of electronic journals Journal of Information Science 1999 nr 2. 14. Radwański Aleksander: Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy - doświadczenia i plany [W:] Elektroniczne publikacje w bibliotekach i ośrodkach informacji. Teoria i praktyka. VII Międzynarodowa Konferencja Naukowa. Kraków 2001. 15. Rzońca Irena, Szylhabel Krystyna: Dokumenty elektroniczne w systemie APIN Bibliotekarz 2000 nr 3. 16. Stepowicz Marek: Cechy formalne czasopism internetowych w odniesieniu do analogicznych publikacji drukowanych. Warszawa 2000. 17. STEPOWICZ, Marek Czasopisma w Internecie. In EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy [on-line] 1999, nr 2 (2) [dostęp25 czerwca 2002]. Dostępny w World Wide Web: http://ebib.oss.wroc.pl/arc/e002-07.html. 18. Szkutnik Zdzisław: Czasopisma elektroniczne - szanse i problemy Biblioteka 1998 nr 2. 19. Szkutnik Zdzisław: Czasopisma elektroniczne - zintegrowane łącza, modele wydawnicze, konsorcja. Praktyka i Teoria Informacji Naukowej i Technicznej 1999 nr 4. 20. Szkutnik Zdzisław: Dostępność elektronicznych czasopism naukowych Drogi dostępu, oferty, modele cenowe i licencyjne, konsorcja. Biblioteka 1999 nr 3. 21. Tomney Hilary, Burton Paul: Electronic journals : a study of usage and attitudes among academics. Journal of Information Science 1998 nr 6. |
|
|||